Gaudemunda Zofia – księżna Mazowsza z pogańskiej Litwy

Pierwsze małżeństwo Piasta z poganką z Litwy miało miejsce w 1279 roku, prawie 50 lat przed ślubem Kazimierza III z Anną Giedyminówną. Książę mazowiecki Bolesław II poślubił wówczas Gaudemundę Zofię Trojdenównę. Kim była i jaką rolę odegrała w dziejach Mazowsza?

Artykuły, Historia polityczna, Historia kobiet, Pełne średniowiecze, Polska, Mazowsze, Kraje bałtyckie

Król litewski Mendog, wizerunek XVI-wieczny (domena publiczna).W XIII wieku Mazowsze musiało zmierzyć się z rosnącą potęgą pogańskich Jaćwingów (Jaćwięgów) i Litwinów. O ile pozycja tych pierwszych w połowie stulecia osłabła, o tyle Litwa zjednoczona pod władzą kunigasa Mendoga znajdowała się w fazie rozkwitu. Chrzest władcy w 1251 roku i jego koronacja królewska dwa lata później bynajmniej nie zmieniły jego barbarzyńskich obyczajów, po dziesięciu latach trwania w religii chrześcijańskiej powrócił zresztą do wiary przodków. 23 czerwca 1262 roku najechał mazowiecki gród Jazdów, mordując księcia Mazowsza Siemowita I i biorąc w niewolę jego najstarszego syna Konrada. Litwini i inne plemiona pogańskie jeszcze przez kilka lat najeżdżały i plądrowały mazowieckie ziemie. W latach 70. XIII wieku doszło jednak do ocieplenia relacji między książętami mazowieckimi a Litwinami. Poprawę wzajemnych stosunków przypieczętowało małżeństwo księcia mazowieckiego Bolesława II z księżniczką litewską Gaudemundą Zofią.

Córka nikczemnego monarchy

Gaudemunda Zofia była córką panującego w latach 1269–1282 władcy Litwy Trojdena. Tożsamość matki księżniczki nie jest znana. Ze względu na to, że już w 1279 roku była w wieku zdolnym do zawarcia małżeństwa, datę jej urodzenia możemy wyznaczyć na okres między 1257 a 1267 rokiem. Najprawdopodobniej w chwili ślubu miała kilkanaście lat – wydaje się bowiem wątpliwe, aby Bolesław II szukał żony wśród księżniczek powyżej dwudziestego roku życia. Jej pogańskie imię Gaudemunda odnotował Rocznik franciszkański krakowski, zaś imię chrześcijańskie Zofia znamy dopiero z XV-wiecznego przekazu Jana Długosza. Wśród historyków panuje jednak zgodna opinia, że kronikarz zaczerpnął tę informację z zaginionego rocznika mazowieckiego. Niektórzy XIX-wieczni badacze błędnie nazywali księżną mazowiecką Przecisławą, co wynikało zapewne z pomylenia jej z jej teściową, księżniczką ruską Perejasławą.

Ojciec Gaudemundy Trojden zasłynął jako jeden z ważniejszych obok Mendoga XIII-wiecznych książąt litewskich, który przyczynił się do wzmocnienia pozycji państwa na arenie międzynarodowej. Walczył z sukcesami między innymi z Tatarami i zakonem kawalerów mieczowych. Był jednak poganinem, słynącym z wyjątkowego okrucieństwa i barbarzyństwa. Wiosną 1275 roku najechał na znajdujący się pod panowaniem księcia halickiego Lwa I Drohiczyn. Dokonał tam masakry ludności, nie oszczędzając nawet małych dzieci. Kronika halicko-wołyńskakreśli następujący obraz litewskiego monarchy:

Po tym zaś panować zaczął na Litwie potępiony i bezbożny i przeklęty i niemiłościwy Trojden, jego bezprawia nie mogliśmy opisać ze wstydu. Takim był bowiem bezbożnikiem, jak i Antioch syryjski i Herod jerozolimski i Neron rzymski. I inne jeszcze gorsze od tamtych nieprawości czynił.

Wielki książę litewski Trojden, ojciec Gaudemundy Zofii, wizerunek XVI-wieczny (domena publiczna).

Trojden miał siedmiu braci, z których trzech zginęło przed 1269 rokiem z rąk księcia włodzimierskiego Wasylka. Pozostali czterej: Borza, Sirputij, Ljesij i Swilkeli stanowi całkowite przeciwieństwo swojego nikczemnego brata. Trwali bowiem oni w świętym chrzcie. Ci zaś żyli w miłości, w skromności, w pokorze, trzymając się prawej wiary chrześcijańskiej, ponad wszystko miłując ubogich – tak przedstawia ich Kronika halicko-wołyńska.

Gaudemunda Zofia jest jedynym potwierdzonym źródłowo dzieckiem wielkiego księcia litewskiego Trojdena. Historyk Tadeusz Wasilewski wysunął interesującą hipotezę, jakoby synami Trojdena, a więc braćmi Gaudemundy, byli książęta litewscy Butygejd i Butywid (Pukuwer). Drugi z nich był ojcem Giedymina, założyciela dynastii Giedyminowiczów. Teoria Wasilewskiego budzi jednak wątpliwości wśród zajmujących się historią Litwy badaczy. Gdyby jednak okazała się prawdziwa, Gaudemunda byłaby rodzoną siostrą dziadka Anny Giedyminówny, pierwszej pochodzącej z Litwy polskiej królowej.

Małżeństwo z księciem mazowieckim

Dokładne okoliczności polityczne, w których doszło do małżeństwa Gaudemundy z księciem mazowieckim Bolesławem II ustalił mediewista Jan Powierski. Badacz zwrócił uwagę na fakt, że już od 1273 roku Mazowsze było całkowicie wolne od litewskich najazdów, co było zasługą polityki starszego brata Bolesława, księcia czerskiego Konrada II. Kiedy w 1275 roku Bolesław rozpoczął samodzielne rządy w zachodniej części Mazowsza ze stolicą w Płocku, postanowił zabezpieczyć również swoje dzielnice przed potencjalnymi litewskimi napadami. Sojusz z Litwą umocnił właśnie poprzez małżeństwo z córką księcia Trojdena. Związek ten był pierwszym piastowsko-litewskim mariażem. Hipoteza Oswalda Balzera, jakoby już krótko po 1238 roku księżniczka mazowiecka Ludmiła wyszła za mąż za litewskiego kunigasa Trojnata została bowiem zgodnie odrzucona przez kolejnych badaczy. Małżeństwo chrześcijanina z poganką było ewenementem w ówczesnym chrześcijańskim świecie.

Pieczęć Bolesława II mazowieckiego, męża Gaudemundy Zofii (domena publiczna).

Małżeństwo Bolesława II i Gaudemundy zostało zawarte w 1279 roku, najprawdopodobniej w Płocku (tak przynajmniej podaje późny przekaz Jana Długosza). Księżniczka litewska przed ślubem przyjęła chrzest i nowe, chrześcijańskie imię Zofia. Nie jest jasne, dlaczego wybrała właśnie to imię, nie spotykamy go bowiem wcześniej w imiennictwie Piastów mazowieckich. Przypuszcza się, że matka Bolesława, księżna Perejasława, niechętnie patrzyła na związek syna z poganką, której rodacy przyczynili się do zamordowania jej męża Siemowita I. Bolesław II mógł tym małżeństwem zamanifestować swoją niezależność wobec matki, która niechętnie rezygnowała z wpływów politycznych.Nie zachowały się żadne dokumenty mówiące o działalności Gaudemundy Zofii jako księżnej mazowieckiej. Na podstawie kilku przesłanek możemy jednak stwierdzić, że jej małżeństwo z Bolesławem II było udane. Para doczekała się trojga dzieci: dwóch synów, Siemowita i Trojdena, oraz nieznanej z imienia córki. Być może pod wpływem księżnej Gaudemundy Bolesław II zdecydował się nadać swojemu młodszemu synowi pogańskie imię Trojden po zmarłym w 1282 roku litewskim dziadku. Zapewne miał też na uwadze ewentualne przyszłe roszczenia syna o schedę po litewskich przodkach. O miłości, a przynajmniej szacunku Bolesława do żony świadczy również fakt, że dopiero dwa lata po jej śmierci rozpoczął starania o zawarcie małżeństwa z królewną czeską Kunegundą. Po 4 maja 1298 roku książę nadał zaś benedyktynom w Jeżowie wieś Chojnaty z sądowym i gospodarczym immunitetem za spokój duszy swej pierwszej małżonki.

Pobożna Litwinka

Z przekazów Rocznika franciszkańskiego krakowskiego i kroniki Jana Długosza wiemy, że Gaudemunda Zofia bardzo szybko porzuciła obyczaje przodków na rzecz chrześcijańskiej religijności. Rocznik nazywa bowiem księżną najpobożniejszą panią, zaś Długosz określa ją mianem kobiety niezwykłej pobożności i gorliwości w służbie Bożej. Najprawdopodobniej jeszcze przed przyjazdem na ziemie polskie Gaudemunda zetknęła się w chrześcijańskimi praktykami religijnymi i obrzędowością. Jej stryjowie, z których przynajmniej jeden, Sirputij, żył jeszcze w 1279 roku, byli bowiem gorliwymi wyznawcami prawosławia. Na pewno charakter Gaudemundy bliższy był mentalności braci Trojdena, niż jej znanego z okrucieństwa ojca. Opinia o niezwykłej religijności władczyni Mazowsza mogła wynikać z jakiejś działalności Gaudemundy Zofii na rzecz mazowieckich kościołów i klasztorów. Źródła na ten temat nie zachowały się jednak do naszych czasów.

Trojden I czerski, syn Gaudemundy Zofii nazwany na część litewskiego dziadka (aut. Jan Matejko i Jan Styfi, domena publiczna).

Jak wynika z XV-wiecznego przekazu Jana Długosza, który badacze zgodnie uznają za wiarygodny, Gaudemunda Zofia zmarła w 1288 roku i została pochowana w katedrze w Płocku. Po śmierci żony Bolesław II ożenił się z Kunegundą, córką króla Czech Przemysła Ottokara II. Najstarszy syn Bolesława II i Gaudemundy Siemowit II został po śmierci ojca księciem rawskim, zaś młodszy Trojden I czerskim. Smutne były losy jej jedynej nieznanej z imienia córki. Między 1325 a 1328 rokiem około czterdziestoletnią księżniczkę poślubił dla posagu znacznie od niej młodszy były książę legnicki Władysław, a po roztrwonieniu zdobytych pieniędzy porzucił.

Dobre stosunki między Mazowszem i Litwą przetrwały mimo śmierci księcia litewskiego Trojdena w 1282 roku i jego córki sześć lat później. Poza epizodem z 1286 roku, kiedy Litwini wraz z Rusinami najechali na należący do Bolesława II Płock, aż do 1306 roku nie wiadomo o żadnych litewsko-mazowieckich konfliktach. Małżeństwo Bolesława II i Gaudemundy Zofii zapoczątkowało całą serię małżeństw władców Mazowsza z litewskimi księżniczkami. Z przedstawicielkami dynastii Giedyminowiczów żenili się następnie syn Bolesława II z drugiego małżeństwa Wacław oraz wnuk Gaudemundy Zofii Bolesław Jerzy II, później zaś kolejni przedstawiciele dynastii Piastów mazowieckich.