7 zabytków Warmii, które warto odwiedzić w wakacje

Choć Warmia i Mazury kojarzy się nam dziś z jednym województwem, to tereny wokół Olsztyna i Braniewa od średniowiecza posiadały swoją specyfikę. Ziemia biskupów, gotyckich zamków i Mikołaja Kopernika oferuje miłośnikom historii ciekawe zabytki. Prezentujemy nasz wybór siedmiu miejsc wartych odwiedzenia.

Warmia jako kraina historyczna wyodrębniła się w średniowieczu, w związku z powstaniem zależnego od Krzyżaków biskupstwa warmińskiego, które miało charakter feudalnego księstwa duchownego, który zachowano do I rozbioru Polski (dlatego Warmia nie wchodziła w skład żadnego ze staropolskich województw). Granicę tej krainy można wyodrębnić w oparciu o podział Prus w II pokoju toruńskim z 1466 roku – charakterystyczny cypel terytorium Warmii przekazano bezpośrednio Polsce, zaś Prusy Zakonne (później Książęce) otrzymały obszar Mazur oraz Prus Dolnych i Górnych. Poprzez związki z biskupstwem na terytorium Warmii dominował przez wieki katolicyzm.

Krainy historyczne na terenie dawnych Prus (aut. Popik, domena publiczna).

Wzgórze katedralne we Fromborku

Każdy, kto czytał powieść „Pan Samochodzik i zagadki Fromborka” na pewno kojarzy to miejsce – miasto gotyku i Mikołaja Kopernika, odbudowywane w ramach akcji harcerskiej „Operacja 1001 – Frombork”. To niewielkie miasteczko (liczące 2 tys. mieszkańców) położone nad Zalewem Wiślanym jest nierozłącznie związane z górującym nad miastem zespołem katedralnym, dawniej będącym siedzibą kapituły warmińskiej. Biskupstwo warmińskie zostało przeniesione do Fromborka w końcu XIII wieku, a o jego silnym związku z religią świadczy niemiecka nazwa: Frauenburg, czyli „Gród Naszej Pani”.

Katedra we Fromborku (fot. Lestat (Jan Mehlich), opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Gotycki gmach katedry Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja zaczęto budować w 1329 roku, a ukończono sześć dekad później, w 1388 roku. W wyniku tych prac powstała ceglana, trójnawowa świątynia halowa, uwieńczona sygnaturami. W środku znajdują się organy z XVII wieku, grób Mikołaja Kopernika, który był kanonikiem warmińskim i właśnie we Fromborku prowadził swoje badania astronomiczne, a także groby biskupów warmińskich. Katedra to jednak nie wszystko – gmach stanowi centrum założenia, stanowiącego przykład średniowiecznego połączenia funkcji sakralnej i obronnej. Nad wzgórzem katedralnym góruje 40-metrowa Wieża Radziejowskiego, blisko katedry znajdują się budynki dawnych kanonii, w których mieszkali członkowie kapituły warmińskiej, całość zaś jest otoczona średniowiecznymi fortyfikacjami, z mniejszymi wieżami i bramami.

Zamek Biskupów Warmińskich w Lidzbarku Warmińskim

Jak wspomniano, cechą szczególną Warmii jest właśnie związek z dziejami biskupstwa warmińskiego, powstałego w czasach krzyżackich i administrującego tymi ziemiami do I rozbioru Polski. O ile Olsztyn to największe miasto tej krainy, a Frombork to centrum katedralne, o tyle z biskupami nierozerwalnie związany jest Lidzbark Warmiński. Krzyżacy przekazali to miejsce biskupowi Anzelmowi w 1251 roku, w 1308 roku biskup Eberhard lokował miasto na prawie chełmińskim. Biskup Jan z Miśni ogłosił w 1350 roku Lidzbark stolicą biskupstwa i centrum swojego władztwa feudalnego. Funkcję tą miasto sprawowało do 1795 roku, a ostatnim panem lidzbarskim” był biskup Ignacy Krasicki, znany powszechnie jako jeden z najwybitniejszych poetów polskiego Oświecenia.

Zamek w Lidzbarku Warmińskim (fot. Dawid Galus, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland).

Zamek biskupi powstawał od momentu przeniesienia siedziby diecezji do Lidzbarka w połowie XIV wieku. Położony jest w widłach rzek Łyny i Symsarny i stanowi klasyczny przykład ceglanego zamku gotyckiego, budowanego przez Krzyżaków w Prusach – czworoboku zamkniętego ze wszystkich stron wysokimi murami, z większą wieżą służącą jako miejsce ostatecznej obrony. Centrum założenia stanowi dziedziniec z dwukondygnacyjnymi krużgankami. Wśród pomieszczeń zamkowych zwraca uwagę kaplica oraz wielki refektarz. Układ ten wyraźnie nawiązuje do siedziby wielkich mistrzów krzyżackich w Malborku, zwłaszcza do Zamku Wysokiego, będącego najstarszą częścią tamtego założenia. Właściwy zamek uzupełniony był przez pałac biskupi z XVII wieku (rozebrany w połowie XIX wieku) oraz podzamcze z barokowym pomnikiem św. Katarzyny.

Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie

Olsztyn, choć dziś jest stolicą województwa warmińsko-mazurskiego i uznawane jest za stolicę Warmii, to okres jego największego rozkwitu przypada na XIX wiek i panowanie niemieckie – to wtedy Allenstein stał się jednym z głównych ośrodków Prus Wschodnich.

Zamek w Olsztynie (fot. Stokrotka 11, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland).

Zamek Kapituły Warmińskiej powstał w latach 1346-1353 – powstało wówczas skrzydło północno-wschodnie otoczone murami obronnymi. W kolejnym stuleciu dobudowano drugie skrzydło od strony południowo-zachodniej. Zamek był zdobywany przez Polaków w 1410 i 1414 roku, w czasie wojny trzynastoletniej przechodził z rąk do rąk. W 1521 roku jego obroną kierował administrator komornictwa olsztyńskiego Mikołaj Kopernik. W XVIII wieku na podgrodziu dobudowano skrzydło pałacowe. Zamek wyremontowano przed pierwszą wojną światową, a w 1921 roku umieszczono w nim muzeum. Dziś olsztyński zamek jest siedzibą Muzeum Warmii i Mazur.

Reszel – średniowieczne miasteczko

Najważniejszym miejscem na wschodnich rubieżach Warmii jest Reszel, po podziale Prus po wojnie trzynastoletniej miasto leżące blisko granicy z Prusami Zakonnymi/Książęcymi. W XIV wieku mieszczanie z Braniewa założyli tu osadę handlową, a w 1337 roku lokowano tu miasto, które stało się trzecim ośrodkiem na Warmii. Reszel był członkiem Związku Pruskiego i w latach 1454-1462 pozostawał poza kontrolą biskupią. Miasto rozwijało się prężnie do XVIII wieku, rozkwitało zwłaszcza w czasach barokowych, kiedy to jezuici założyli w mieście kolegium i mieszkało tam również wielu artystów. Gród ten znany jest też jako miejsce ostatniego w Europie spalenia czarownicy na stosie – dokonano tego w 1811 roku, a skazaną była Barbara Zdunk.

Reszel: średniowieczny układ urbanistyczny i zamek biskupi (fot. Ludwig Schneider, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa–na tych samych warunkach 3.0 niezlokalizowana).

W Reszlu zachował się późnośredniowieczny układ urbanistyczny. Najważniejszymi zabytkami miasta jest zamek biskupi z XIV wieku, połączony z obwarowaniami miejskimi, a także kościół farny pw. św. Piotra i Pawła. W mieście znaleźć można dawne kamieniczki, klasycystyczny ratusz, fragmenty murów obronnych oraz gotyckie, ceglane mosty nad rzeką Sajną. W 2004 roku Reszel, jako pierwsze miasto w Polsce, dołączył do Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast Cittàslow, promującego zabytkowe miasta i „powolną turystykę”.

Sanktuarium w Gietrzwałdzie

Życie religijne na Warmii odgrywało tradycyjnie istotną rolą, nie tylko w związku z funkcjonowaniem duchownego księstwa biskupiego. W 1877 roku w Gietrzwałdzie pod Olsztynem doszło do objawienia maryjnego – dwóm dziewczynkom, Barbarze Samulowskiej i Justynie Szafryńskiej, na przykościelnym drzewie ukazała się Matka Boska, która przemówiła do nich po polsku (przypomnijmy, że był to okres realizacji w państwie niemieckim antykatolickiej i antypolskiej polityki Kulturkampfu). Objawienia wzmocniły ruch polski na Warmii, a także zbudowały pozycję Gietrzwałdu jako ważnego sanktuarium maryjnego.

Gietrzwałd, widok na wieś i bazylikę (fot. Albert Jankowski, domena publiczna)

Świątynia w Gietrzwałdzie powstała ok. 1500 roku, jako jednonawowa bazylika gotycka, w kolejnych latach uzupełniona o elementy renesansowe. Po objawieniach kościół postanowiono rozbudować w stylu ceglanego gotyku północnoniemieckiego – powiększono prezbiterium oraz dobudowani transept oraz trzykondygnacyjną wieżę nakrytą ostrosłupowym hełmem. W kościele znajduje się Obraz Matki Boskiej Gietrzwałdzkiej, znany co najmniej od początku XVI wieku.

Kalwaria Warmińska w Głotowie

Drugim ważnym miejscem religijnym na Warmii jest Głotowo – wieś niedaleko Dobrego Miasta, znana z Kalwarii Warmińskiej. W miejscu tym w połowie XIV wieku miało dojść do cudu – jeden z rolników odkrył ukryty w ziemi kielich z hostią w środku, ukryty w czasie najazdu Litwinów. Odnaleziona hostia miała wracać sama do Głotowa, dlatego właśnie w tym miejscu ustawiono murowaną świątynię, do której odbywały się liczne pielgrzymki. W 1722 roku biskup Teodor Potocki kazał wznieść nową świątynię. W 1878 roku rozpoczęto budowę Drogi Krzyżowej wzorowanej na jerozolimskiej.

Jedna z kaplic Kalwarii Warmińskiej w Głotowie (fot. Marcin n, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic).

Oprócz kościoła w Głotowie oraz Kalwarii z końca XIX wieku i I poł. XX wieku w rejonie tym znajdują się także charakterystyczne dla tego regionu kapliczki przydrożne z XVIII wieku.

Wieża bramna w Braniewie

Drugim co do wielkości miastem Warmii i jej pierwszą stolicą jest Braniewo, położone nad rzeką Pasłęką w bliskiej odległości Zalewu Wiślanego. Leżące dziś niedaleko granicy z Obwodem Kaliningradzkim miasto sięga historią do grodu zniszczonego w czasie II powstania pruskiego w XIII wieku i lokowanego ponownie w 1284 roku na prawie lubeckim. Braniewo było członkiem Hanzy i jedynym warmińskim portem. W czasach polskich było ważnym ośrodkiem życia kulturalnego oraz rzemiosła. To w tym mieście w 1565 roku Stanisław Hozjusz, biskup warmiński i kardynał, założył pierwsze na terenach Rzeczpospolitej kolegium jezuickie (Collegium Hosianum), przekształcone później przez Prusaków w gimnazjum.

Wieża bramna dawnego zamku braniewskiego (fot. Stako, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

W Braniewie istniał zamek, wybudowany pod koniec XIII wieku z rozkazu biskupiego. W średniowieczu był on dwukrotnie (w 1396 i 1454 roku) zdobywany przez mieszczan. Ostatecznie zamek ten uległ zniszczeniu: najpierw w czasach napoleońskich, później zaś w latach 1873-1874 rozebrano część zabudowań, ostatecznie zaś spłonął w 1945 roku. Jedynym zachowanym elementem tej budowli jest wieża bramna, która w latach 20. XIV wieku została nadbudowana i umieszczono w niej kaplicę przykrytą sklepieniem gwiaździstym.