Armia niemiecka u progu I wojny światowej

Przez 4 lata I wojny światowej Niemcy walczyli z prawie całym światem. Warto więc prześledzić, jak wyglądała niemiecka armia w momencie wybuchu konfliktu. Poniższy artykuł poświęcony jest systemowi rekrutacji oraz organizacji armii II Rzeszy w 1914 roku.

Helmuth von Moltke Młodszy
Wikimedia Commons

Armia II Rzeszy odzwierciedlała charakter państwa. Niemieckie państewka, choć zjednoczone, nadal zachowały pewną niezależność. Podobnie sprawa miała się w przypadku wojska. W jego składzie znajdowały się cztery, niemal niezależne armie. Wystawiały je najpotężniejsze państwa związkowe: Prusy, Bawaria, Saksonia i Wirtembergia. Udział procentowy poszczególnych armii przedstawiał się następująco: Prusy (razem z Oldenburgiem, Badenią, Hessią Brunszwikiem i innymi): 78%, Bawaria 11%, Saksonia 7%. Wirtembergia 4%. Każda z czterech armii posiadała swój własny Sztab Generalny, Ministerstwo Wojny, inspektoraty, szkoły wojskowe. Bawaria i Saksonia posiadały odrębne listy awansów oficerskich. Różnice wyrażały się nawet w szczegółach umundurowania, np. każda armia miała inny wzór klamry od pasa, z własnym mottem.

W latach 1880 –1914 kierowany przez Helmutha Moltke (starszego) i jego następcę Helmutha Moltke (młodszego) Sztab Generalny pracował nad unifikacją opisanego wyżej konglomeratu różnych armii. Działania te zostały uwieńczone pełnym sukcesem1.

System rekrutacji

Niemcy posiadali jeden z najskuteczniejszych systemów służby wojskowej na świecie. Dzięki sprawnej administracji oraz systemowi mobilizacji, II Rzesza mogła wystawić dużą nowoczesną armię w ciągu kilku dni od wypowiedzenie wojny. Obowiązkowi służby wojskowej podlegali wszyscy mężczyźni od 17 – 45 roku życia. W zależności od wieku musieli pełnić służbę w określonym rodzaju wojska. Przedział wiekowy 17 – 20 lat oznaczał możliwość wcielenia do Landsturmu (wojsk obrony terytorialnej). Po skończeniu 20 lat mężczyzna był wcielany do czynnej armii. Służba w kawalerii i artylerii trwała 3 lata, w pozostałych wojskach rok mniej. Po ukończeniu szkolenia, żołnierz był przenoszony do rezerwy. W tym okresie miał uczestniczyć dwa razy do roku w manewrach. Po ukończeniu 9-letniego okresu służby w rezerwie, następowało przeniesienie do Landwehry (rodzaj pospolitego ruszenia wprowadzony w 1813 roku). Służba w tej kategorii trwała 11 lat. Po jej zakończeniu mężczyźni byli przenoszeni z powrotem do Landsturmu, gdzie oczekiwali zakończenia prawnego okresu służby. W czasie wojny przedziały wiekowe nie musiały być przestrzegane. I tak np. 18-latek mógł być wcielony do służby czynnej z pominięciem Landsturmu.

Coroczna liczba poborowych znacznie przekraczała zapotrzebowanie. Z tego względu część młodych mężczyzn była kierowana do Ersatz Reserve (pomocnicza rezerwa). Byli to ludzie, którzy w wyniku drobnych ułomności fizycznych, warunków domowych lub ekonomicznych nie mogli być przyjęci do służby czynnej. Obowiązywało ich 3-krotne szkolenie w ciągu roku.

Ciekawą kategorię tworzyli Einjahrige Freiwilligen. Byli to ochotnicy, którzy musieli służyć w armii przez rok. Najczęściej byli to ludzie dobrze wykształceni. Po odbyciu służby byli przenoszeni do rezerwy. Po odbyciu dwóch dorocznych ćwiczeń i zdaniu egzaminu stawali się oficerami rezerwy2.

Korpus

Podział II Rzeszy na okręgi korpusów
Wikimedia Commons

Armia czynna liczyła 25 korpusów armijnych. W skład każdego z nich wchodziły 2 dywizje piechoty, pułk artylerii pieszej (ciężkiej), brygady artylerii polowej oraz dwóch brygad kawalerii. Korpusy były administracyjnie niemal niezależne na przydzielonym im terytorium. Decentralizacja uprawnień pozytywnie wpływała na zdolności mobilizacyjne oraz zaopatrzeniowe. Od 29 czerwca 1912 roku każdy z 22 korpusów miał przypisany swój obszar rekrutacyjny na terenie Rzeszy. Korpus 15. otrzymał przydział w Alzacji, 16. w zachodniej Lotaryngii. Korpus gwardii pobiera rekrutów z całych Prus oraz ziem przyłączonych w 1871 roku. 19 korpusów wystawiały Prusy (gwardyjski oraz 1-9, 14-18, 20-21), 3 Bawaria (1-3), 2 Saksonia (12, 19), 1 Wirtembergia (13). Oddziały z mniejszych państw związkowych wchodziły w skład pruskich korpusów.

2 sierpnia 1914 roku sformowano dodatkową dywizję gwardii. Po wcieleniu rezerwistów utworzono 14 korpusów rezerwy (28 dywizji), 3 samodzielne dywizje rezerwy, korpus Landwehry oraz 2 samodzielne dywizje Landwehry3.

Kawaleria

Niemiecka kawaleria podczas manewrów 1912 rok

Kawaleria była ulubionym rodzajem wojska Wilhelma II. W czasie pokoju liczyła 116 pułki. W jej skład wchodziło 10 pułków kirasjerów, 26 pułków dragonów, 23 pułki ułanów, 21 pułków huzarów, 13 pułków strzelców konnych (Jaeger ze Pferd), 3 pułki jazdy saskiej, 2 pułki ciężkiej jazdy bawarskiej oraz 8 pułków bawarskiej jazdy lekkiej. Każdy regiment składał się z pięciu szwadronów. Cztery z nich były wysyłane na front, piąty pozostawał w koszarach jako jednostka zakładowa (szkoleniowa). Szwadron liczył 4 oficerów oraz 163 żołnierzy. Jednostka liczyła 178 koni i 3 wozy.

W czasie pokoju nie istniały dywizje kawalerii. Dopiero po wybuchu wojny powstało 11 jednostek tego rodzaju. Każda dywizja kawalerii liczyła sześć pułków zgrupowanych w trzech brygadach. Do dywizji był przypisany batalion strzelców pieszych, 3 baterie artylerii konnej oraz 1-2 kompanie cyklistów. Cała dywizja liczyła etatowo 283 oficerów, 4995 żołnierzy, 216 wozów oraz 5590 koni.

Piechota

Niemiecka piechota stanowiła główną część armii II Rzeszy. W momencie wybuchu wojny istniało 10 pułków gwardii, 12 pułków grenadierów, 206 pułków liniowych ( w tym 24 bawarskie), 15 batalionów strzelców pieszych, 113 pułków rezerwowych, 96 pułków Landwehry.

Regiment składał się z trzech batalionów. Każdy z nich miał w składzie cztery kompanie piechoty oraz kompanię karabinów maszynowych. Złożona z trzech plutonów kompania liczyła 5 oficerów, 259 żołnierzy, 10 koni oraz 4 wozy. W jej skład wchodziło również 4 noszowych. Pułk liczył 73 oficerów, 3204 żołnierzy, 93 konie, 59 wozów oraz 10 oficerów-lekarzy.

Poza piechota liniową istniały samodzielne bataliony strzeleckie „Jäger”, „Schützen”. Były to jednostki specjalne, złożone z myśliwych i mieszkańców terenów leśnych. W ciągu wojny wiele samodzielnych batalionów łączono w nowe pułki. Tendencja ta nie objęła jednostek strzeleckich5.

Artyleria

Artyleria dzieliła się na polową (w tym konną) oraz pieszą. Podstawą uzbrojenia oddziałów artylerii polowej były haubice kal. 105 mm. W przypadku artylerii konnej były to działa kal. 77 mm. Bateria liczyła 6 dział bądź 4 haubice. Pułk składał się z dwóch batalionów, każdy z nich miał 3-4 baterie. Oddziały sformowane po wybuchu wojny miały mniejszą liczbę baterii (9 zamiast 12).

Niemiecka artyleria polowa nie wyróżniała się niczym szczególnym. Zupełnie inaczej miała się sprawa w przypadku artylerii pieszej. W jej skład wchodziła broń ciężka. To ona zszokowała i zadziwiła cały świat zdobywając w krótkim czasie potężne twierdze. Przed wojną istniały 24 pułki tego rodzaju broni (po jednym na korpus). Każdy regiment armii czynnej posiadał swój odpowiednik w rezerwie. Podstawową bronią były haubice kal. 150 mm oraz haubice kal. 210 mm (Niemcy klasyfikowali je jako moździerze). Każdy pułk składał się z dwóch batalionów. Batalion liczył cztery baterie haubic kal. 150 mm lub dwie baterie wyposażone w „moździerze”. Rodzaj broni determinował wielkość oddziału. Bateria dział kal. 150 mm liczyła 2 sztuki, podczas gdy bateria haubic tego samego kalibru miała 4 sztuki. W przypadku moździerzy były to 3 egzemplarze.

Bateria polowa liczyła 5 oficerów, 148 żołnierzy, 6 wozów amunicyjnych oraz 139 koni. Bateria piesza złożona z haubic miała 6 oficerów, 224 żołnierzy, 4 wozy amunicyjne oraz 148 koni. Niemal identyczny skład miał oddział wyposażony w ciężkie haubice (kal. 210 mm). Jedyna różnica polegała na większej (249) liczbie artylerzystów6.

Umundurowanie

W 1907 roku armia niemiecka przeszła rewolucję w dziedzinie umundurowania. Wprowadzono wówczas nowy mundur w kolorze Feldgrau. Wbrew nazwie, nie był to szary. W rzeczywistości uniformy były w różnych odcieniach mieszanki szarego i zielonego. Niektóre jednostki były bardziej „szare” inne bardziej „zielone”.

Piechur był umundurowany w: pickelhaubę M1895, kurtkę feldrock M1910 (była bardziej luźna niż wcześniejsze), spodnie M1907, płaszcz M1908 oraz przeznaczonego do czynności polowych, munduru drelichowego M1895. Na ekwipunek piechociarza składał się pas M1874 (od 1909 roku w naturalnym kolorze skóry), trójkomorowe ładownice M1909 (różniły się od późniejszych większą pojemnością – 3 łódki zamiast 2), tornister M1895, tzw. „sierściuch” wykonany z cielęcej skóry, chlebak M1887.

Teoretycznie oddziały rezerwy, Landwehry i Landsturmu miały być umundurowane w ten sam sposób. W praktyce wiele oddziałów było wyposażonych w stare mundury i sprzęt. W szczególności dotyczyło to jednostek obrony terytorialnej. Zdarzały się przypadki żołnierzy maszerujących w sztruksowych spodniach.

Pickelhauba, hełm wprowadzony do armii w 1842 roku, była symbolem pruskiego militaryzmu. Nie wszystkie jednostki były w nią wyposażone. Ułani nosili czapki (tschapka) M1894, strzelcy piesi czaka M1895, husarzy kołpaki M1866i M1912, kirasjerzy hełmy M1889. Artylerzyści nosili co prawda pickelhauby zamiast szpica, mieli jednak kulę.

Charakterystycznym elementem niemieckich mundurów były mankiety rękawów. Istniało kilka ich rodzajów; brandenburski (piechota i artyleria piesza), szwedzki (niektóre pułki piechoty, pionierzy i strzelcy piesi, większość jednostek kawalerii wyj. huzarzy), saski, polski (ułani) i francuski (niektóre oddziały gwardii)7.

Podsumowanie

W 1914 roku Niemcy wystawili dużą, świetnie wyszkoloną i wyposażoną armię. Dzięki doskonałemu systemowi uzupełnień, sprawnej organizacji oraz dowództwu mogli przez 4 lata skutecznie walczyć z prawie całym światem.

Kamil Domagała

Bibliografia:

Fosten Donald, Marrion Robert, The German Army 1914 – 1948, Oxford 2011.

Hein, Das kleine Buch vom Deutschen Heere, Kiel, Leipzig 1901.

Nigel Thomas, The German Army in World War I (1) 1914 – 15, Oxford 2003.

North Jonathan, An illustrated encyclopedia of Uniforms of World War I, Wigston 2011.