Artur Trunkhardt

 

Tomasz Borejza

@TomaszBorejza

Artur Trunkhardt był , który zaangażował się w walkę o Śląska. Otrzymał za to Virtuti Militari, bo - pisano - "sprawy naszej broni z zapałem, jakiego nie powstydziłby się rodowity Polak." Później jednak trafił przed sąd za zniesławienie... Hitlera. Zapraszam na .

Po raz pierwszy usłyszałem o nim, kiedy czytałem "Zbuntowany Śląsk" Darka Zalegi. Zalega przypomniał go w tej książce o Ślązakach walczących w Brygadach Międzynarodowych, bo Trunkhardt im pomagał. Napisał o nim tak: „W ich obronę zaangażował się Artur Trunkhardt, nieszablonowa postać z Rybnika. Ten wywodzący się z Westfalii redaktor gazety »Katholische Volszeitung« w latach 1934-1936 został skazany w kolejnych procesach wytoczonych mu przez państwo polskie łącznie na dwa lata więzienia za znieważanie w swoich artykułach… Adolfa Hitlera. Pewnego razu Trunkhardt zażądał przesłuchania kilku uciekinierów z obozów koncentracyjnych, a polski prokurator określił ich jako bezwartościowych świadków i zażądał ściągnięcia… urzędników Hitlera.” Po takim przedstawieniu zaciekawiłem się i postanowiłem sprawdzić, co to był za człowiek. I jak wygląda jego historia.

Na szczęście, bo okazała się być bardzo ciekawa. Artur Trunkhardt urodził się w 1887 roku w Gelsenkirchen w niemieckiej Westfalii. Jako młody chłopak wstąpił do jezuitów. Ponieważ był bystry, zakon zadbał o jego edukację. Studiował prawo, teologię i filozofię. Robił to w kolegiach jezuickich, które były rozrzucone po Europie. Dzięki temu biegle znał trzy języki (oprócz greki i łaciny). To przydało mu się, kiedy szpiegował dla Polaków. Po studiach nie przyjął jednak święceń i w 1914 roku pojawił się na wschodnich kresach państwa niemieckiego – w Rybniku. Skąd się tam wziął? Roman Adler, który w latach 80. ubiegłego wieku poświęcił redaktorowi Arturowi Trunkhardtowi pracę magisterską, napisał po prostu: „nie wiadomo”.

Wiadomo jednak, że krótko po przenosinach wybuchła I wojna światowa i 27-letniego mężczyznę powołano do wojska. Na front pomaszerował razem ze 150 tysiącami ludzi z Górnego Śląska. Walczył na najsłynniejszy polach bitew: nad Sommą oraz pod Verdun. W Serbii i we Włoszech. Raniono go pięć razy. Jego karierę wojskową zakończyło wysłanie go przed sąd polowy. Podobno za propolskie hasła, które powtarzał. Rozprawa się jednak nie odbyła, ponieważ w Niemczech wybuchła rewolucja. Niemiec Artur Trunkhardt wrócił więc prosto do Rybnika, gdzie zaangażował się w... walkę o polskość Górnego Śląska.

Najpierw trafił do gazety wydawanej przez radę robotniczą. Wyrzucono go z niej jednak, bo był… zbyt propolski. Stamtąd trafił do redagowanej po niemiecku gazety, która pokazywała Niemcom polskie stanowisko i dał się wciągnąć sprawie. Był też w radzie miejskiej. A po jednym z wieców niemieccy nacjonaliści ostrzelali samochód, którym jechał. Zrobili to, bo – tę anegdotę przytacza Adler, który jest najlepszym źródłem wiedzy o Trunkhardtcie – w czasie zebrania do niemieckich kombatantów, którzy twierdzili, że Polska nie ma historii, mówił: “każdy naród ma swoją historię, z tym, że historia Polski jest wielka i czysta w przeciwieństwie do niemieckiej.“

Przystąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Zaczął przekazywać jej informacje, a biegła znajomość angielskiego i francuskiego bardzo pomagały w radzeniu sobie z żołnierzami sił międzynarodowych, którzy pilnowali wtedy plebiscytu na Śląsku. Zajmował się dywersją. Także wywiadem i aprowizacją. Robił dużo, bo był bardzo obrotny. Zaangażował się też publicznie, co innym Niemcom się nie spodobało. Dużo jeździł i przemawiał za polskością regionu. Podróże dawały okazje tym, którzy chcieli się go pozbyć. Około 20 razy próbowano zamachów na jego życie. Wyznaczono też nagrodę za jego głowę, a w czasie strzelaniny na jednym z wieców został ranny. Jego matkę, która nadal mieszkała w Westfalii, skłoniono, by publicznie wyparła się syna. Wszystko dlatego, że w takich sprawach nikt nie drażni tak bardzo, jak „swój”, który staje po drugiej stronie.

Ciągano go też po sądach. Mimo to – pisały w 1921 roku „Nowości Ilustrowane” – pozostał „wiernym raz obranemu kierunkowi i sprawy naszej broni z zapałem, jakiego nie powstydziłby się rodowity Polak. W obawie o swe życie z rewolwerem się nie rozstaje, ma go obok siebie i przy pracy w lokalu redakcyjnym.” Występował przed Ligą Narodów. A po przyłączeniu wschodniej części Górnego Śląska do Polski otrzymał polskie obywatelstwo. Nagrodzono go też Krzyżem Zasługi, Gwiazdą Śląska, a nawet orderem Virtuti Militari. Marszałek Sejmu wysłał mu list pochwalny. Został radnym Rybnika i napisał książkę o jego historii.

W latach 30. Trunkhardt stał się nieprzejednanym krytykiem Adolfa Hitlera. Z bliska obserwował działania jego zwolenników. Gazety, którymi kierował, alarmowały o zbliżającej się wojnie. Pisał poważnie, ale nie bał się także satyry. Założył nawet wojujący humorem dwutygodnik „Die Spritze”, czyli „Sikawka”. Adler opisał ją tak: „Na pierwszej kolumnie pierwszego numeru redakcja zamieściła karykaturę Hitlera z podpisem Der Verfurer, czyli – uwodziciel. Pod rysunkiem przedstawiającym Hitlera przemawiającego do śliniącej się i obżerającej Germanii można było przeczytać dialog–komentarz: – Ukochana, dostaniesz znowu swoją ulubioną potrawę, Francuzów w angielskim sosie. Na co Germania odpowiada: – A potem polską sałatę, prawda?” Niemieccy pogranicznicy pilnowali, by gazeta nie dostawała się na teren III Rzeszy. Wysyłano ją tam przypiętą do balonów.

W 1934 roku za jeden z artykułów o Hitlerze trafił w końcu przed sąd. Trunkhardt wypominał mu tam m. in. pochwały przesłane do zabójców Konrada Piecucha, którego nazistowscy bojówkarze zabili w 1932 roku. Roman Adler tak opisywał tę sprawę: – Polscy urzędnicy państwowi dopatrzyli się w tym poważnej zniewagi niemieckiego kanclerza i Trunkhardt musiał stawać przed sądem. W końcu czerwca po rozprawie w Chorzowie, podczas której wygłosił, oskarżając reżim hitlerowski dwie prawie godzinne mowy, został uniewinniony. W trakcie rozprawy Trunkhardt przedstawił urywki książki o obozie koncentracyjnym w Oranienburgu oraz fragmenty z tzw. austriackiej „Brunatnej Księgi”, które zostały dołączone do akt sprawy. Wnosząc o zmianę kwalifikacji czynu stwierdził, że atakował Hitlera nie jako głowę państwa, ale jako wodza bandy zbrodniarzy. Jak pokazała historia - słusznie. Ale i tak nie zakończyło to problemów.

Jego gazeta zaczęła opisywać zbrodnie polityczne nazistowskich bojówek. Pisano o rozstrzelaniach i morderstwach politycznych, które w III Rzeszy stały się chlebem powszednim. Polscy urzędnicy odpowiedzieli zdecydowanie. Ich motywacją była troska o pakt o nieagresji, który w 1934 roku podpisaliśmy z Niemcami. Starosta rybnicki zaczął rekwirować nakłady. Doprowadzono też – przy presji niemieckiej ambasady – do procesu. W jego trakcie dochodziło do bijatyk, w których Niemcy bili się z Polakami. A także do kuriozalnych, kiedy patrzy się na nie z dzisiejszej perspektywy, sytuacji. Roman Adler przytacza na przykład relację Józefa Michalczyka, który proces relacjonował tak: „miała ona w następstwie mocnych wzajemnych ataków między Trunkhardtem i prokuratorem bardzo burzliwy przebieg, do tego stopnia, że przewodniczący Stawarski przerwał rozprawę na kilka dni. Przyczyna tej ostrej wymiany zdań pomiędzy Trunkhardtem a prokuratorem leżała w tym, że Trunkhardt zapodał do przesłuchania paru świadków, którzy uciekli z niemieckich obozów koncentracyjnych. Prokurator określił owych świadków jako bezwartościowych, a w ich miejsce zażądał jako świadków urzędników Hitlera a wśród nich […] Goeringa. Trunkhardt otoczył owych komunistycznych świadków opieką, a świadków zapodanych przez prokuratora określił jako podpalaczy, jako bandytów i bandę morderców.” Artur Trunkhardt... przegrał. Skazano go na 10 miesięcy więzienia w zawieszeniu na dwa lata. Musiał też ogłosić treść wyroku w prasie. Marek Szołtysek podsumował to w "Gazecie Rybnickiej" tak: „Był więc Trunkhardt pierwszym polskim krytykiem hitleryzmu i pierwszą ofiarą Hitlera, ukaraną jednak rękami polskimi.”

Jak uzasadniano wyrok? Tak: „Artykuły Trunkhardta zatem znieważyły Wodza i Kanclerza Adolfa Hitlera, jako głowę państwa niemieckiego i są w stanie zamącić stosunki dyplomatyczne między dwoma sąsiedzkimi państwami opartymi na umowach międzynarodowych, zwłaszcza, iż notoryczną jest rzeczą, że Wódz i Kanclerz Adolf Hitler cieszy się wśród ogółu obywateli Rzeszy Niemieckiej bezgraniczną czcią i niezwykłym uwielbieniem.” Autorem tych słów był nasz Sąd Najwyższy.

7

Kolejny proces wytoczył mu prokurator, który twierdził, że Trunkhardt znieważył Hitlera w czasie pierwszej rozprawy. Tym razem uniewinniono dziennikarza. Ale już w 1936 skazano go na kolejne cztery miesiące, a w 1937 dołożono do tego jeszcze sześć miesięcy. Wszystko za znieważanie… Adolfa Hitlera. W sumie uzbierał prawie dwa lata. Tyle, że na szczęście w zawieszeniu. Stał się przy tym znany. I znów musiał chodzić z bronią, bo na jego życie zaczęli dybać hitlerowscy bojówkarze. – Dlatego redaktor Trunkhardt chodził z pistoletem brauning 9 mm, na noszenie którego zezwolenie otrzymał od rybnickiego starosty. W ostatnich tygodniach przed wybuchem drugiej wojny światowej niektórzy rybniccy Niemcy szydzili z Trunkhardta, że pierwszy będzie uciekał z Rybnika. Dlatego 1 września 1939 roku Artur chciał pozostać w mieście i dopiero po godzi nie 8.00, gdy Niemcy byli już w Rybniku, udał się w kierunku Żor. Tam na krótko zatrzymał się u sióstr zakonnych, potem udał się do Radlina, by następnie na całą okupację ukryć się u rodziny Lisoniów w Krzyżkowicach koło Pszowa – pisał Marek Szołtysek w „Gazecie Rybnickiej”. Wcześniej, kiedy stosunki na linii Polska-Niemcy zaostrzyły się, miano go ułaskawić. Ale nie zdążonoKolejny proces wytoczył mu prokurator, który twierdził, że Trunkhardt znieważył Hitlera w czasie pierwszej rozprawy. Tym razem uniewinniono dziennikarza. Ale już w 1936 skazano go na kolejne cztery miesiące, a w 1937 dołożono do tego jeszcze sześć miesięcy.

Wszystko za znieważanie… Adolfa Hitlera. W sumie uzbierał prawie dwa lata. Tyle, że na szczęście w zawieszeniu. Stał się przy tym znany. I znów musiał chodzić z bronią, bo na jego życie zaczęli dybać hitlerowscy bojówkarze. – Dlatego redaktor Trunkhardt chodził z pistoletem brauning 9 mm, na noszenie którego zezwolenie otrzymał od rybnickiego starosty. W ostatnich tygodniach przed wybuchem drugiej wojny światowej niektórzy rybniccy Niemcy szydzili z Trunkhardta, że pierwszy będzie uciekał z Rybnika. Dlatego 1 września 1939 roku Artur chciał pozostać w mieście i dopiero po godzi nie 8.00, gdy Niemcy byli już w Rybniku, udał się w kierunku Żor. Tam na krótko zatrzymał się u sióstr zakonnych, potem udał się do Radlina, by następnie na całą okupację ukryć się u rodziny Lisoniów w Krzyżkowicach koło Pszowa – pisał Marek Szołtysek w „Gazecie Rybnickiej”. Wcześniej, kiedy stosunki na linii Polska-Niemcy zaostrzyły się, miano go ułaskawić. Ale nie zdążono.

W czasie okupacji ukrywał się. Miał kontakty z Armią Krajową. Niemcy wyznaczyli nagrodę za jego głowę, ale nie udało im się go złapać. Po wojnie pomogły mu kontakty z komunistami, których wspierał pod koniec lat 30. XX wieku. Między innymi broniąc tych, którzy chcieli walczyć po stronie republikańskiej w Hiszpanii, ale dali się złapać przy przekraczaniu granicy. (Walki z Franco sanatorzy też wtedy nie popierali). Wstąpił nawet do PPR, a później PZPR, ale po odmowie współpracy z Urzędem Bezpieczeństwa został w 1953 roku usunięty z partii. Zmarł w 1963 roku. Jest pochowany na cmentarzu w Krzyżkowicach. Obok innych powstańców śląskich. Na wiele lat zniknął jednak z pamięci historycznej.

Myślę, że szkoda, bo niewiele jest postaci tak dobrze pokazujących, jak przewrotne i nieoczywiste bywają ludzie losy i historie. Ale też nietrudno zrozumieć dlaczego zniknął. Trunkhardt dla mało kogo był "swój". Może tym bardziej warto go przypominać. Szczególnie teraz, kiedy toczy się dyskusja o granicach wolności słowa i pojawiają się coraz to nowe cenzorskie pomysły. Bo jest oczywiście tak, że wolność słowa idzie z kosztem - tym jest choćby to, że władza może usłyszeć o sobie coś, czego nie chce słyszeć. Ale ma też bardzo duże zalety - choćby to, że władza może usłyszeć o sobie coś, czego nie chce słyszeć. Dobra władza tego chce, a zła nie. Ale potrzebuje tego i taka, i taka. Oddawanie jej prawa do decydowania o tym, co wolno jej i o niej mówić, jest ryzykowne. Tym bardziej, że jak raz zacznie, to nigdy nie wiadomo, gdzie skończy. Wydaje mi się, że historia faceta, który był powstańcem śląskim, a mimo to w latach 30. - zaledwie kilka lat przed wybuchem wojny światowej - polska prokuratura postawiła go przed sądem za kpiny z... Hitlera, przypomina o tym całkiem nieźle.