O odżywianiu

https://www.facebook.com/share/r/16GMfiQr88/

Leki z natury

https://www.facebook.com/share/r/196j838gtD/

Gdańsk 1939

https://www.facebook.com/share/v/1A5zauEvQj/

Małe i duże litery (minuskuły i majuskuły)

 

Kamil Bachmiński

@bachminski

Rozmawiałem wczoraj z moim byłym uczniem, który zauważył, że w Biblii Guteberga wszystkie imiona i nazwy miejscowe drukowane są małą literą i zagadnął mnie o to, jak to w końcu z tymi dużymi literami było. Odświeżyłem sobie przy okazji tej pogawędki parę źródeł i oto krótki wątek: Zacząć trzeba od tego, że to, co my uważamy za małe i duże litery (minuskuły i majuskuły) to były początkowo dwa różne i zupełnie osobne style zapisu alfabetu łacińskiego. Majuskuły wywodzą się z kapitały, a minuskuły z rzymskiej kursywy. Natomiast dość szybko (w IV-V wieku po Chr.) skrybowie zdali sobie sprawę, że jeśli od czasu do czasu w tekst pisany minuskułą wtrąci się literę majuskulną, to po takim tekście łatwiej jest się poruszać — bo pamiętajmy, że średniowiecze nie znało ani spisów treści, ani paginacji, nie mówiąc już o takich fikuśnych koncepcjach jak zaczynanie nowego rozdziału od nowej strony. To znaczy: eksperymenty były, znamy np. wczesnochrześcijańskie papirusy, gdzie awers i rewers karty zaznaczano literami α i β, żeby czytelnik wiedział skąd zacząć, ale takie metody organizacji tekstu nie upowszechniły się aż do czasów nowożytnych.

W każdym razie przez dłuższy czas litera duża (czy też, jak ją w średniowieczu nazywano, littera notabilior, „litera znaczniejsza”) służyła tylko temu jednemu celowi, czyli ułatwieniu nawigacji po tekście. A skoro tak, to oczywistym jest, że wyróżniano za jej pomocą początki: początek rozdziału, cytatu, wersetu, psalmu czy wreszcie pojedynczej frazy (rozumianej tak, jak rozumiał ją skryba, bo żadnych ścisłych gramatycznych regułek budowy zdań jeszcze długo nie uświadczymy). Gdzieś na wysokości epoki ottońskiej pojawia się pomysł, żeby dużymi literami wyróżniać imiona i nazwy miejsc. Podejrzewam, że i tu chodziło o klarowność — w końcu jeśli zaglądamy do dokumentu, to dobrze byłoby móc bez czytania całości wychwycić kto, gdzie i dla kogo go wystawił. W każdym razie, w znanych mi dokumentach z kancelarii Ottona I i Ottona II imiona zaczynają się małą literą, ale już u Henryka II zarówno imiona, jak i nazwy miejscowe są dużą.

W najstarszym dokumencie wystawionym przez polską kancelarię monarszą, za czasów Władysława Hermana, imiona zaczynają się dużymi literami, ale jedna, jedyna nazwa miejscowa („babenberg”) małą. Kanceliści Leszka Białego nie mogą się zdecydować. On sam to „L. dux polonie”, a osoby wymienione w tekście to „Petrus” i „Nicolas”, ale też „conrad” i „malissa” (Malisza). Za to u Władysława Łokietka wszystko jest już konsekwentnie dużymi literami i w jego tytulaturze czytamy „Wladislaus dei gratia dux Cracovie, Sandomirie, Syradie, Lancicie […] heres Polonie".

Zwróćmy uwagę na to „dei gratia”. Zwroty i tytuły związane z Panem Bogiem przez całe średniowiecze pisane są przeważnie małymi literami. Jeszcze w modlitewniku Olbrachta Gasztołda z 1528 roku raz czytamy „bóg” i „zdrowaś maria”, a raz „Ku Pannie Mariey” i „Bożarodziczo”. Podsumowując: nawet kiedy użycie dużych liter w imionach i nazwach miejscowych weszło do repertuaru skrybów, panowała w tym względzie duża swoboda i właściwie wszystko zależało od widzimisię piszącego (podobnie było zresztą z interpunkcją). A zatem jeszcze w XV wieku Gutenberg mógł sobie postanowić, że wszystkie imiona, nazwy plemion, narodów i krain zapisze małymi literami i nikogo to nie raziło.

Przypuszczam zresztą, że w jego wypadku taką konwencję mogła narzucić technologia. Typografowie twierdzą, ze złamanie tekstu na sposób Gutenberga (dwie wyjustowane kolumny, średnio po 40 znaków na każdą) to wyczyn niełatwy i wymagający nie lada gimnastyki — umiem sobie więc wyobrazić, że moguncki drukarz chciał ograniczyć użycie rozbijających kompozycję dużych liter do absolutnego minimum. Ale to już moje domysły, niepoparte żadną lekturą.