Feliks Nowowiejski

 7 lutego 1877 roku w Barczewie przyszedł na świat Feliks Nowowiejski (zm. 18 stycznia 1946 r. w Poznaniu) – polski kompozytor, dyrygent, pedagog, organista-wirtuoz, organizator życia muzycznego, szambelan papieski. Twórca melodii "Roty" („Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”).

Urodził się i dorastał w warmińskim miasteczku Wartembork (dziś Barczewo) koło Olsztyna, wówczas w zaborze pruskim. Był piątym z 11 dzieci krawca Franciszka (Franz Adam) i jego drugiej żony Katarzyny (z domu Falk). Rodzina ojca wywodziła się z Mazowsza i od kilku pokoleń mieszkała na Warmii. Franciszek współpracował z polskimi gazetami i prowadził bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych. Matka była niemiecką Warmianką z podolsztyńskiej wsi Butryny. Rodzice byli katolikami i posługiwali się na co dzień językiem polskim – gwarą warmińską, która wówczas była powszechną mową w południowej Warmii. Jednak w wyniku postępującej germanizacji Feliks i jego rodzeństwo mówili już po niemiecku. W okresie warmińskim Nowowiejski nie ujawniał swojego polskiego pochodzenia. Aż do okresu studiów Berlinie mówił i pisał tylko po niemiecku.

Nowowiejscy przejawiali zamiłowanie do muzyki. Ojciec należał do chóru Towarzystwa Cecyliańskiego, a matka śpiewała pieśni ludowe. Kilkoro z ich dzieci kształciło się muzycznie. Feliks wykazywał szczególne zdolności, jako dziecko skomponował suitę fortepianową "Łatwe tańce klasyczne i współczesne". Rodzice wysłali go do najlepszej w regionie szkoły muzycznej w Świętej Lipce (Musik-Anstalt in Heiligelinde, byłe jezuickie Seminarium Musicum), gdzie w latach 1887–1893 uczył się harmonii, gry na fortepianie, skrzypcach, wiolonczeli, waltorni i organach.

Od roku 1893 przebywał w Olsztynie i podjął tam pracę w pruskiej orkiestrze 2. pułku grenadierów, gdzie grał jako wiolonczelista i waltornista. Podczas pobytu w Olsztynie tworzył utwory dla orkiestry wojskowej i zespołów amatorskich. Skomponował wówczas szereg marszów wojskowych, w tym marsz "Pod sztandarem pokoju" (Unter der Friedensflagge), pierwszy utwór, który przyniósł mu uznanie. Utwór cieszył się dużą popularnością, min. grała go orkiestra British Army oraz był marszem Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej i do dziś jest punktem repertuaru Orkiestry Reprezentacyjnej Wojska Polskiego.

Dzięki I nagrodzie uzyskanej w konkursie londyńskiego stowarzyszenia The British Musician w 1898 r. za kompozycję "Pod sztandarem pokoju" mógł podjąć studia w Konserwatorium Juliusza Sterna w Berlinie (przez pół roku w 1898; teoria, kontrapunkt, kompozycja, gra na organach i wiolonczeli), później kontynuował naukę w Szkole Muzyki Kościelnej w Ratyzbonie (trzymiesięczny kurs, 1900; chorał gregoriański i polifonia), w Akademickiej Szkole Mistrzów Maxa Brucha w Berlinie (niem. Meisterschule Königliche Akademie der Künste; 1900–1902, ponownie w 1904–1906; kompozycja) oraz na Uniwersytecie Berlińskim im. Fryderyka Wilhelma (1900–1902; muzykologia i estetyka).

W latach 1898–1900 pracował w przerwie studiów jako organista w kościele św. Jakuba w Olsztynie. Za uzyskane pieniądze z Nagrody im. Giacomo Meyerbeera w 1902 r. wybrał się w dwuletnią podróż artystyczną przez Niemcy, Czechy, Austrię, Włochy, Afrykę, Francję, Belgię, w czasie której spotkał się z Antoninem Dvořákiem, Gustavem Mahlerem, Camillem Saint-Saënsem, Pietro Mascagnim, Ruggero Leoncavallem. Uzyskał w tym czasie kolejne nagrody.

W początkowym okresie swojej twórczości Nowowiejski związany był z kulturą niemiecką. W 1904 roku ułożył melodię do niemieckiego "Hymnu warmińskiego" (Das Ermlandlied, znanego od pierwszych słów jako „Mein Ermland will ich ehren”), do którego dopiero w 1920 roku Maria Paruszewska napisała polskie słowa „O Warmio moja miła”.

W okresie berlińskim (1900-1908) skrystalizowała się jednak polska świadomość narodowa Nowowiejskiego. Za sprawą bliskich kontaktów z Polakami na uniwersytecie (Ludomir Różycki, Mieczysław Karłowicz) dogłębnie zapoznał się z historią Polski i z metodami germanizacji w zaborze pruskim. Pod wpływem Czesława Meissnera, działacza Towarzystwa Czytelni Ludowych, na nowo nauczył się języka polskiego i opanował jego formę literacką. Wpływ na polską tożsamość kompozytora miał też wyznawany katolicyzm, który odróżniał Warmiaków od reszty mieszkańców Prus.

Inspiracji do swojej twórczości szukał wówczas w licznych podróżach, a także w kulturze klasycznej, między innymi w tekstach biblijnych i religijnych, w poezjach Safony czy strofach Simonidesa z Keos. W roku 1906 skomponował operę "Busola" (inny tytuł Castelletto) na motywach włoskich legend adriatyckich, a w 1907 napisał oratorium "Quo vadis' na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza.

Od 1909 do 1914 r. był dyrektorem artystycznym krakowskiego Towarzystwa Muzycznego, gdzie pracował jako dyrygent orkiestry symfonicznej i organista. Mieszkał wtedy w Krakowie przy ul. Floriańskiej 20.

Mimo krytyki części krakowskiej prasy, która zarzucała mu zbytnią niemieckość i akademickość, nadal komponował utwory w polskim duchu narodowym. Powstały wtedy "Skargi Jeremiasza" do słów Kornela Ujejskiego, "Racławice" do wiersza Jerzego Żuławskiego, "Madrygał" do słów Lucjana Rydla oraz "Tren IV" do tekstu Jana Kochanowskiego.

W styczniu 1910 roku napisał muzykę do wiersza Marii Konopnickiej "Nie rzucim ziemi skąd nasz ród", znanej później jako "Rota". Pieśń miała być przeznaczona dla krakowskich "sokołów".

15 lipca 1910 r. w Krakowie, w 500. rocznicę bitwy pod Grunwaldem, na uroczystości odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego zebrane na placu Matejki chóry pod batutą Feliksa Nowowiejskiego wykonały po raz pierwszy publicznie "Rotę" Konopnickiej do melodii Nowowiejskiego. Pieśń w tej kompozycji stała się jedną z najważniejszych polskich pieśni hymnicznych.

W roku 1914 wyjechał do Poznania, gdzie organizował koncerty symfoniczne i chóralne, a także własne recitale organowe. W 1914 r. otrzymał I nagrodę na konkursie lwowskiego „Echa” za utwór chóralny "Danae". Przez cały okres I wojny światowej pracował w orkiestrze berlińskiej.

Po odzyskaniu niepodległości związał się na stałe z odrodzoną Polską. 18 listopada 1919 r. na stałe zameldował się w Poznaniu (początkowo mieszkał na ul. Wyspiańskiego 12, a od roku 1929 we własnej willi przy al. Wielkopolskiej 11, posiadając też gospodarstwo z domem przy ul. Obornickiej 303 na Piątkowie).

Od 1920 r. prowadził klasę organów w Państwowym Konserwatorium w Poznaniu, gdzie także pełnił funkcję dyrygenta. W tym czasie osobiście zaangażował się w akcję na rzecz wspierania polskiej sprawy przed plebiscytem na Warmii.

Zaprzestał nauczania w 1927 r. i całkowicie oddał się komponowaniu i działalności koncertowej. Prowadził w latach 1935–1939 Miejską Orkiestrę Symfoniczną w Poznaniu, z którą wykonywał muzykę współczesną (Maurice’a Ravela, Alberta Roussela, Florenta Schmitta, Igora Strawinskiego, Tadeusza Zygfryda Kasserna, Tadeusza Szeligowskiego).

Związany był z Morzem Bałtyckim, do którego dostęp odzyskała Polska w 1918 roku. Przez wiele lat wypoczywał latem na Pomorzu: w Gdyni, Wielkich Chełmach lub Legbądzie.

W 1919 roku skomponował "Hymn do Bałtyku ("I póki kropla jest w Bałtyku, polskim morzem będziesz ty") do słów Stanisława Rybki „Myriusa”, oficjalny hymn polskiej floty morskiej. W roku 1935 wydał "Śpiewnik Morski", zawierający jego 34 pieśni o tej tematyce, min do słów Józefa Birkenmajera, Walerii Szalay-Groele, Jana Kasprowicza czy pieśni wojów Bolesława Krzywoustego. Polskiemu morzu poświęcił też operę "Legenda Bałtyku" z 1924 roku, a także niedokończoną operę "Kaszuby" z 1934, z której pochodzi popularna piosenka „Hej żeglarzu, żeglujże”.

Po wybuchu II wojny światowej poszukiwany przez gestapo, ukrywał się w szpitalu sióstr Elżbietanek w Poznaniu, następnie wyjechał do Krakowa. Do Poznania powrócił w sierpniu 1945 r.

Pogrzeb artysty, który odbył się w Poznaniu 22 stycznia 1946 r., stał się manifestacją narodową. Przed ratuszem wykonano m.in. psalm Mikołaja Gomółki, motet autorstwa Orlanda di Lasso i hymn pt. Ufajcie Nowowiejskiego. Tłumy zaintonowały "Rotę". Pochowany został na tzw. Skałce Poznańskiej, w Krypcie Zasłużonych kościoła św. Wojciecha.