Chełmno (daw. pol. Chołmien, łac. Culmen, niem.: Culm, Kulm),
– miasto w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego w dolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą i wpadającą do niej Frybą. Miasto leży 40 km na północ od Torunia i 30 km na zachód od Grudziądza. W pobliżu most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta włącznie z historycznym centrum Chełmna leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu Ziemia Chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem tego obszaru i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie – tzw. prawo chełmińskie, w 1232).
– miasto w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego w dolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą i wpadającą do niej Frybą. Miasto leży 40 km na północ od Torunia i 30 km na zachód od Grudziądza. W pobliżu most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta włącznie z historycznym centrum Chełmna leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu Ziemia Chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem tego obszaru i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie – tzw. prawo chełmińskie, w 1232).
Nazwa miasta Chełmno jest bardzo stara i ma charakter topograficzny – pochodzi od słowa chełm, oznaczającego „wzgórze”. Chełmno – to dosłownie osada na wzgórzu. Najstarszy zapis to Chołmien. Od tej nazwy powstały niemieckie nazwy Colmen, a potem Culm.
Historia Chełmna
Pierwotnie gród chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI wieku (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską), świadczy o nadzwyczajnej wadze grodu w tym okresie który do XII wieku pełnił funkcję grodu kasztelańskiego.
Pierwotnie gród chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI wieku (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską), świadczy o nadzwyczajnej wadze grodu w tym okresie który do XII wieku pełnił funkcję grodu kasztelańskiego.
Kościół farny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, (XIII–XIV wieku)
W 1228 roku zakon krzyżacki wybrał Chełmno na stolicę Ziemi Chełmińskiej, w latach 1230–1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii), a 1236–1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1232 roku łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło także przyjętą przez Niemców nazwę Kulm (łac. Culm). W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce, z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się największy rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskało tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 roku na mocy II pokoju toruńskiego miasto pozostało w granicach Prus Królewskich. Od 1473 roku i ponownie, reaktywowane po upadku, od 1692 roku, działała tutaj Akademia Chełmińska – szkoła średnia współpracująca z Akademią Krakowską. W XVIII wieku Chełmno podupadło, w 1772 roku znalazło się w zaborze pruskim. Od 1806 roku w Księstwie Warszawskim, 1815 roku w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 roku w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto intensywnie rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych do dziś kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja.
W 1228 roku zakon krzyżacki wybrał Chełmno na stolicę Ziemi Chełmińskiej, w latach 1230–1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii), a 1236–1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1232 roku łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło także przyjętą przez Niemców nazwę Kulm (łac. Culm). W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce, z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się największy rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskało tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 roku na mocy II pokoju toruńskiego miasto pozostało w granicach Prus Królewskich. Od 1473 roku i ponownie, reaktywowane po upadku, od 1692 roku, działała tutaj Akademia Chełmińska – szkoła średnia współpracująca z Akademią Krakowską. W XVIII wieku Chełmno podupadło, w 1772 roku znalazło się w zaborze pruskim. Od 1806 roku w Księstwie Warszawskim, 1815 roku w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 roku w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto intensywnie rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych do dziś kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja.
Do Polski Chełmno powróciło 22 stycznia 1920 roku. W okresie międzywojennym miasto dalej rozwijało się: rozbudowano m.in. sieć wodociągową, gruntownie odnowiono kościół farny, założono istniejące do dziś zgromadzenie księży Pallotynów, wybudowano wały przeciwpowodziowe, a także utworzono zalążek miejskiego muzeum. W tym okresie miasto opuściło wielu Niemców oraz większość społeczności żydowskiej (niemal w całości zasymilowanej).
Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki już 5 września 1939 roku. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo, ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, faktem jest jednak, że społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. Miasto zostało wyzwolone 28 stycznia 1945 roku przez oddziały 70 Armii 2 Frontu Ukraińskiego.
Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki już 5 września 1939 roku. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo, ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, faktem jest jednak, że społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. Miasto zostało wyzwolone 28 stycznia 1945 roku przez oddziały 70 Armii 2 Frontu Ukraińskiego.
Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 14 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Chełmnie. Na terenie miasta zaraz po wyzwoleniu funkcjonował także obóz NKWD.
Po wojnie w mieście powstało kilka zakładów przemysłowych; najważniejsze z nich to istniejące do dziś: Fabryka Akcesoriów Meblowych (FAM) oraz zakłady Ursus. Wybudowano także osiedla bloków, które dzięki umiejscowieniu ich na obrzeżach miasta nie zakłóciły zabytkowej panoramy.
Zabytki
Chełmno jest wyjątkowo bogate w zabytki, zachowało się tutaj sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.
Chełmno jest wyjątkowo bogate w zabytki, zachowało się tutaj sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.
Układ urbanistyczny pochodzi prawdopodobnie z czasu drugiej lokacji, po 1251 roku.
*Dawna fara, parafialny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zajmujący południowy, narożny przyrynkowy blok zabudowy; zbudowano go prawdopodobnie w dwóch fazach w latach 1280–1320.
*Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567–1572 i 1584–1596, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.
*Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do pierwszej ćwierci XIV wieku.
*Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV wieku na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII wieku. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.
*Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI/XVII wieku i XVIII wieku; klasztor zbudowany od trzeciej ćwierci XIII do początku XIV wieku, przebudowany na przełomie XVI i XVII wieku i w stylu neogotyckim w XIX i XX wieku, do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina (w której rzekomo książę miał być więziony), prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII wieku; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska i dom konwentu - pozostałość gotyckiego zamku, przebudowana w XIX wieku.
*Kościół Ducha Świętego, zbudowany w latach 1280–1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.
*Kaplica św. Marcina.
*Brama Grudziądzka z końca XIII wieku, z dobudowaną w XVII wieku kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).
*Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce - 2,3 km).
*Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX wieku.
*Dawna poczta z czwartej ćwierci XVII wieku, przebudowana w połowie XIX wieku i w 1911 roku.
*Klasycystyczna rogatka z ok. 1810 roku (ul. Toruńska 21).
*Arsenał z 1811 roku, przebudowany w 1885 roku (obecna biblioteka publiczna).
*Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 roku (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.
*Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567–1572 i 1584–1596, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.
*Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do pierwszej ćwierci XIV wieku.
*Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV wieku na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII wieku. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.
*Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI/XVII wieku i XVIII wieku; klasztor zbudowany od trzeciej ćwierci XIII do początku XIV wieku, przebudowany na przełomie XVI i XVII wieku i w stylu neogotyckim w XIX i XX wieku, do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina (w której rzekomo książę miał być więziony), prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII wieku; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska i dom konwentu - pozostałość gotyckiego zamku, przebudowana w XIX wieku.
*Kościół Ducha Świętego, zbudowany w latach 1280–1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.
*Kaplica św. Marcina.
*Brama Grudziądzka z końca XIII wieku, z dobudowaną w XVII wieku kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).
*Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce - 2,3 km).
*Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX wieku.
*Dawna poczta z czwartej ćwierci XVII wieku, przebudowana w połowie XIX wieku i w 1911 roku.
*Klasycystyczna rogatka z ok. 1810 roku (ul. Toruńska 21).
*Arsenał z 1811 roku, przebudowany w 1885 roku (obecna biblioteka publiczna).
*Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 roku (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.
Liczne zabytkowe kamienice, m.in.:
*Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII wieku, przebudowana w 1570 roku i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.
*Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII wieku przy ul. Grudziądzkiej 36.
*Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX wieku przy ul. Podmurnej 7.
*Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.
*Cmentarz parafialny, umiejscowiony na zboczu wzgórza tuż przy murach miejskich z wieloma zabytkowymi grobowcami.
*Okazały gmach starostwa z 1911 roku (obecny urząd miasta).
*Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII wieku, przebudowana w 1570 roku i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.
*Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII wieku przy ul. Grudziądzkiej 36.
*Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX wieku przy ul. Podmurnej 7.
*Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.
*Cmentarz parafialny, umiejscowiony na zboczu wzgórza tuż przy murach miejskich z wieloma zabytkowymi grobowcami.
*Okazały gmach starostwa z 1911 roku (obecny urząd miasta).
Nad brzegiem Jeziora Starogrodzkiego znajduje się park miniatur zamków krzyżackich, wykonanych w skali 1:30. Miniatury odwzorowują pierwotny stan 9 zamków: z Radzynia Chełmińskiego, Bierzgłowa, Grudziądza, Papowa Biskupiego, Kurzętnika, Rogóźna, Torunia, Pokrzywna oraz zamku wysokiego w Malborku. Zwiedzanie parku miniatur jest bezpłatne.
Bibliografia:
*Biskup Marian, Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968.
*Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna, Warszawa 1983.
*Kwiatkowska Eugenia, Chełmno współczesne na tle jego przeszłości, Toruń 1984.
*Kałdowski Jerzy, Ratusz w Chełmnie, Toruń 1984.
*Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław 1991.
*Chełmno w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa 1880.
*Biskup Marian, Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968.
*Mansfeld Bogusław, Zespół zabytkowy Chełmna, Warszawa 1983.
*Kwiatkowska Eugenia, Chełmno współczesne na tle jego przeszłości, Toruń 1984.
*Kałdowski Jerzy, Ratusz w Chełmnie, Toruń 1984.
*Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Chełmno, Wrocław 1991.
*Chełmno w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa 1880.
- Zgoda na udostępnianie, szczegóły pozwolenia;
Opublikowany materiał należy do domeny publicznej, ponieważ zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 29 marca 1926 r. oraz art. 2 ustawy z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim fotografie polskich autorów (lub fotografie, które ukazały się po raz pierwszy w Polsce lub równocześnie w Polsce i za granicą) opublikowane bez wyraźnego zastrzeżenia praw autorskich przed uchwaleniem ustawy z dnia 23 maja 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie podlegają ochronie – należy domniemywać, że są własnością publiczną.
- post opracował Leszek K. Jagielski
- zapraszam do
👇
https://www.facebook.com/leszekjagielski.bydgoszcz/
Opublikowany materiał należy do domeny publicznej, ponieważ zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 29 marca 1926 r. oraz art. 2 ustawy z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim fotografie polskich autorów (lub fotografie, które ukazały się po raz pierwszy w Polsce lub równocześnie w Polsce i za granicą) opublikowane bez wyraźnego zastrzeżenia praw autorskich przed uchwaleniem ustawy z dnia 23 maja 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie podlegają ochronie – należy domniemywać, że są własnością publiczną.
- post opracował Leszek K. Jagielski
- zapraszam do
👇https://www.facebook.com/leszekjagielski.bydgoszcz/
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz