Hetyci.

 #Naród #Państwo #Królestwo #Imperium

Hetyci odziedziczyli nazwę i wiele elementów cywilizacyjnych po znacznie wcześniejszym królestwie Hatti znanym Egipcjanom jako Cheta. Leżało ono daleko na północy w Azji Mniejszej, w Anatolii i cieszyło się pomyślnością przez około 500 lat (1700 – 1190 p.n.e.) Nie można jednak owych Hetytów traktować jako pojedynczego plemienia bądź ludu, bowiem stanowili mieszankę etniczną i językową, a ich tożsamość wynikała bardziej z jedności politycznej i kulturowej. Wydaje się, że nazwa Hatti oznaczała pierwotnie terytorium wokół miasta Hattusas. Język hetycki o strukturze indoeuropejskiej musiał zostać sprowadzony do Azji Mniejszej prawdopodobnie w końcu III tys. p.n.e. Przybysze ci osiedlili się wśród ludności Hatti i zdominowali ją do tego stopnia, że do czasu dojścia do władzy dynastii, która założyła królestwo w Hattusas w 1750 r. p.n.e., język tej rodzimej ludności zdążył już zaniknąć.

Stare Państwo:

Na początku władcy panowali z miasta Kusarra, którego lokalizacja pozostaje nieznana. Z tamtąd jeden z wczesnych królów Anittas zaczął rozszerzać swą władzę na dalsze terytoria, najpierw na miasto Kanesz, następnie zaś Hattusas, późniejszą stolicę. Pomiędzy okresem panowania Anittasa a założeniem hetyckiego królestwa istnieje odstęp kilku pokoleń. Politykę ekspansji podjął po pewnym czasie inny władca z Kusarry – Labarnas, którego syn zdecydował się odbudować i zająć Hattusas, naturalną twierdzę panującą nad północnymi dolinami. Odtąd król ów zwał się „Człowiek z Hattuszy„ i był rzeczywistym założycielem królestwa Hetytów. Umocniwszy swe panowanie nad sąsiednimi miastami rozpoczął realizację ambitnego programu podbojów. Posuwając się na południe król wkroczył na obszary Syrii, których nie udało mu się jednak zdobyć. Zabrał natomiast z Syrii skrybów, by założyć szkołę pisma klinowego w hetyckiej stolicy. Końcowy okres panowania Hattusilisa został zakłucony przez zdradę i nieposłuszeństwo wśród członków rodziny. Następca Hattusilisa, Mursilis I także wyruszył do Syrii i zdołał obalić silne państwo w Aleppo. Następnie widząc przed sobą wolną drogę posuwał się w dół Eufratu i uderzył na królestwo Babilonii zdobywając jego stolicę. Jednakże Hetyci przeliczyli się nieco ze swymi siłami. W drodze powrotnej zaatakowani zostali przez Hurytów, lud osiadły wówczas w górzystych rejonach nad Eufratem i Tygrysem. Choć odparli atak królestwo doznało poważnego osłabienia wskutek długotrwałej nieobecności króla. W jakiś czas po powrocie Mursilis został zamordowany przez swego szwagra, co zapoczątkowało pożałowania godny okres pałacowych zbrodni i intryg, podczas których Hetyci nie byli zdolni do utrzymania swych zdobyczy. Wewnętrzną stabilizację przywrócił w 1525 r. p.n.e. król Telipinu ogłaszając dokładne zasady regulujące następstwo tronu i energicznie tłumiąc wewnętrzne niepokoje. W stosunkach zewnętrznych zainaugurował politykę pokojowego współżycia zawierając traktat z niedawno założonym królestwem Kizzuwatna w Cylicji. Po panowaniu Telipina nastąpił mroczny okres w dziejach Hetytów trwający około 60 lat. Następnie w 1430 r. p.n.e. doszła do władzy nowa dynastia, której przedstawiciele doprowadzili kraj do potęgi równej egipskiej czy babilońskiej.

Nowe Państwo:

Pierwszy z Tudhalijów prowadził zwycięskie kampanie na wschodzie i zachodzie, lecz sukcesy te nie były trwałe. Za panowania jego syna Arnuwandasa królestwo stanęło w obliczu nowego niebezpieczeństwa jakim był napływ z północy barbarzyńskiego plemienia Kaska. Ze wszystkich stron nacierali też inni wrogowie, tak że państwo znalazło się o krok od całkowitej zagłady. Ratunek przyniosło wstąpienie na tron genialnego władcy Suppiluliumasa I. Wydobył on królestwo z katastrofalnej sytuacji i zapoczątkował działania, które w niewiele ponad sto lat miały uczynić z państwa Hetytów imperium rywalizujące z Egiptem i Babilonią. Najpierw odepchnięto plemię Kaska, następnie królestwo Arzawa. Dopiero wówczas mógł Suppiluliumas wyruszyć na wschód i wyrównać rachunki z Hurytami. Ich król unikał jednak bitwy, tak że Suppliuliumas przez nikogo nie zatrzymywany pociągnął dalej na południe i odzyskał dla Hetytów Syrię aż po Damaszek. Huryci stawili opór tylko w Karkemisz, lecz później zaprzestali go całkowicie. Hetyci po pozbyciu się ich króla osadzili na huryckim tronie swojego wasala. W podobny sposób postępowano z lokalnymi władcami miast syryjskich. W ten sposób utworzone zostało hetyckie imperium. Syn i następca Suppiluliumasa, Mursilis II uzupełnił dzieło swego ojca ujarzmiając położone na zachodzie państwo Arzawa. Panowanie kolejnego władcy Muwatalisa stało pod znakiem próby sił z Egipcjanami, którzy pod rządami Ramzesa II mieli ambicje odzyskania swych utraconych syryjskich posiadłości. Hetycki król ukrył swą wielką armię w pobliżu miasta Kadesz nad Orontesem. Następnie uderzył na kompletnie zaskoczone wojska egipskie. Wprawdzie Egipcjanie zdołali uniknąć całkowitej klęski, lecz bitwa pod Kadesz w 1285 r. p.n.e. umocniła hetyckie panowanie nad Syrią i wprowadziła stan równowagi pomiędzy dwiema potęgami. Po śmierci Muwatalisa jego jedynym następcą pozostał młody jeszcze syn. W tej sytuacji brat zmarłego – Hattusilis sprawujący w kraju regencję stał się potężnym pretendentem do tronu. Doszło do ostrych starć między stryjem a bratankiem. Po siedmiu latach Hattusilis dokonał zamachu stanu posyłając młodego króla na wygnanie. Objąwszy tron jako Hattusilis II doprowadził do nawiązania przyjacielskich stosunków z władcami Egiptu i Babilonii. Stan pokoju i pomyślności utrzymywał się również za panowania syna Hattusilisa – Tuthalija III. Mógł on zatem poświęcić wiele uwagi przeprowadzeniu reformy religijnej. Jego syn Arnuwandas III zmarł po krótkim panowaniu i zastąpiony został na tronie przez swojego brata Suppiluliumasa II. Kilka tekstów pochodzących z okresu jego rządów nie wskazują na istnienie jakiegoś zagrożenia. A jednak były to już ostatnie teksty historyczne znalezione w hetyckich archiwach. Źródła egipskie z czasów Ramzesa III mówią o tym jak ludy morskie wraz ze swoimi sojusznikami zalały całą Syrię i zostały zatrzymane u samych granic Egiptu w 1182 r. p.n.e. Królestwo hetyckie uległo nagłej zagładzie i nigdy już się nie odrodziło.

Chronologia władców hetyckich:

Stare Państwo:

- Labarna

- Hattusilis I

- Mursilis I

- Hantilis I

- Zidanta I

- Ammuna

- Huzzija I

- Telipinu

- Alluwamma

- Hantilis II

- Zidanta II

- Huzzija II

Nowe Państwo:

- Tudhalija I (1430 – 1406 p.n.e.)

- Arnuwandas I (1405 – 1386 p.n.e.)

- Tudhalija II (1385 – 1381 p.n.e.)

- Hattusilis II (1380 – 1358 p.n.e.)

- Suppiluliumas I (1357 – 1323 p.n.e.)

- Arnuwandas II (1322 p.n.e.)

- Mursilis II (1321 – 1297 p.n.e.)

- Muwatallis (1296 – 1271 p.n.e.)

- Mursilis III (1270 – 1245 p.n.e.)

- Tudhalija III (1244 – 1220 p.n.e.)

- Arnuwandas III (1219 – 1218 p.n.e.)

- Suppiluliumas II (1217 – 1200 p.n.e.)

Zagłada królestwa Hetytów w 1200 p.n.e.

Gospodarka:

Hetycka ludność składała się w większości z rolników uprawiających jęczmień i pszenicę, winorośl i drzewa owocowe oraz wypasających stada bydła i owiec. Istniała też oddzielna warstwa rzemieślników, przede wszystkim garncarzy, szewców, stolarzy i kowali. Wśród nich musiała być oczywiście poważna liczba rzemieślników znających się na technologii wytopu żelaza. Eksploatacja rud żelaznych, celem uzyskania surowca do produkcji broni, była szeroko rozwinięta. Dowodem czego jest odkrycie hetyckiego zakładu hutniczego w Cylicji. Prawdopodobnie jednym z czynników warunkujących rozwój potęgi Hetytów było użycie broni żelaznej, której technologia nie znana była jeszcze w ówczesnym świecie. Wielką rolę grała również hodowla i tresura koni. Hetyci bowiem zwiększyli liczbę koni zaprzężonych do rydwanów z dwóch do trzech, co było jedną z przyczyn zwiększenia ich hodowli. Budowa dróg łączyła się właśnie z rozpowszechnieniem owych wozów bojowych. Król był najwyższym władcą i dowódcą wojskowym, głównym sędzią i kapłanem. Wokół niego skupiała się liczna grupa arystokratów i dygnitarzy często związanych z królem więzami krwi.

Sztuka:

Terminem sztuka hetycka określa się zabytki starożytnej Anatolii z czasów kolonii asyryjskich w XIX–XVIII w. p.n.e. (Kanesz), państwa hetyckiego (XVI–XIII w.) oraz państw neohetyckich w Anatolii i północnej Syrii (XII–VIII w.). Jej wyróżnikiem są pojawiające się w okresie imperium (XIV–XIII w.) monumentalne płaskorzeźby, które umieszczano na ścianach skalnych w różnych punktach kraju (Gâvurkalesi, Hatip, Ivriz, Karabel), na fasadach kultowych (Eflatun Pinar) i blokach kamiennych (ortostatach) tworzących dolne warstwy fortyfikacji miasti murów reprezentacyjnych budowli. Niekiedy przedstawieniu towarzyszyła inskrypcja w dekoracyjnym piśmie hieroglificznym. Najstarsze ortostaty zdobione reliefowo znamy z Alacahöyük z 2. połowy XIII w., ale liczne przykłady pochodzą z miast neohetyckich — Karatepe, Karkemisz, Malatya, Maraş, Sakçegözü, Zincirli. Najczęściej ukazują one bogów, procesje kultowe, a także władcę jako bohatera-wojownika, w objęciach boga lub jako kapłana składającego ofiary bogom. Procesja bogów i bogiń na ścianach wielkiej galerii w sanktuarium skalnym w Yazilikaya pokazuje strukturę oficjalnego panteonu z czasów imperium. Pośrednie stadium między płaskorzeźbą a rzeźbą pełną reprezentuje monumentalna stela z Fasillar, a także postacie strażników (wojownik, sfinksy, lwy), które flankowały bramy miast i znaczniejszych budowli w Hattusas (Bogazkale), Alacahöyük i wielu ośrodkach neohetyckich. Większe posągi nie zachowały się, znamy natomiast liczne posążki bóstw i zwierząt z brązu i terakoty. Sztukę hetycką II tysiąclecia p.n.e. wyróżnia wspaniała ceramika reliefowa (Inandiktepe), rytony w kształcie zwierząt, metalowe naczynia reliefowe i pieczęcie, odmienne pod względem kształtu (stemple) i dekoracji od mezopotamskich. W budownictwie używano kamienia, cegły mułowej i drewna. Fundamenty i dolne partie murów budowli reprezentacyjnych wykonane były z kamienia. Często zachowała się tylko najniższa kondygnacja z wąskimi pomieszczeniami magazynowymi. W stolicy odkopano ponad 30 świątyń z 2. połowy XIII w. p.n.e. Wszystkie zostały zbudowane na podobnym planie, z licznymi pomieszczeniami skupionymi wokół centralnego dziedzińca. Budowle kultowe znamy też z Iandtepe i Alacahöyük. Pałace z II tysiąclecia p.n.e. odkryto w różnych regionach Anatolii — Alacahöyük, Kültepe, Beycesultan, Maşathöyük, Ortaköy, Kuşakli. Spośród nich najlepiej znana jest rezydencja królewska na Büyükkale w Hattusas (Bogazkale). Stolicę otaczał podwójny pierścień fortyfikacji z prostokątnymi wieżami i umocnionymi bramami. Główny mur oblicowany był od wewnątrz i od zewnątrz wielkimi blokami skalnymi („mur cyklopi”), a przestrzeń między nimi, podzieloną na prostokątne komory, wypełniał tłuczeń. Pod wałem przebiegały prowadzące na zewnątrz kazamatowe tunele. Podobną konstrukcję miał mur miejski w Alişar oraz mury warowni na Yümük Tepe koło Mersin. Przyjmuje się, że architektura obronna Hetytów była inspiracją dla budowniczych warowni mykeńskich (Mykeny, Tiryns).

Mitologia Hetycka:

Głównymi cechami religii hetyckiej były politeizm, antropomorfizm i synkretyzm. Hetyci adoptowali na potrzeby swojego systemu wierzeń elementy religii ludów anatolijskich, religii akadyjskiej oraz religii huryckiej. Większość mitów i rytuałów hetyckich bierze swój początek w tradycji religijnej hatyckiej lub huryckiej. Panteon bogów hetyckich był niezmiernie duży i zagmatwany. Nawet w tekstach hetyckich występują wzmianki o tysiącu bogów Hatti, a współczesnym religioznawcom udało się zidentyfikować wiele imion bogów, demonów i herosów. Powszechnym zjawiskiem było wchłanianie przez religię hetycką kultów związanych z lokalnymi bóstwami podbijanych krain i miast. Liczne bóstwa o podobnych cechach łączono ze sobą, pozostawiając dawne nazwy, np. hatycka bogini-słońce z Arinny (Wurusemu, Ariniti) była również wcieleniem bogini Hebat z huryckiego miasta Halab. Najważniejszym męskim bóstwem w panteonie hetyckim był bóg burzy, który w okresie hatyckim nosi imię Taru, w starohetyckim utożsamiany jest z Tarhunem, a w czasach wpływów huryckich z Teszubem. Bóg burzy władał chmurami, deszczem i błyskawicami. Jego partnerką i zarazem najważniejszą boginią była Tahattanuiti (małżonka Taru), bogini-słońce z Arinny (Tarhun) i Hebat (małżonka Teszuba). Obok boskiej pary szczególnie czczeni byli:

- Arma – bóstwo lunarne

- Istanu – bóg tarczy słonecznej

- Wurunkatte – bóg wojny

- Kumarbi – ojciec bogów

- Tasimmeti i Szauszka – boginie miłości

- Nabarbi – bóg księżyca

- Perwa – bóg koni

- Hannahanna – matka bogów

- Telepinu – bóg urodzaju

Na potrzeby kultu powstało wiele tematów mityczno-rytualnych, z których zachowały się m.in. cykl o bogu Telepinu, o pojedynku boga burzy z wężem Illujanka i o walce Kumarbiego z Teszubem o władzę nad światem. Kosmogonia hetycka opowiada o stworzeniu nieba i ziemi na ramionach giganta Upelluri. Następnie starzy bogowie miedzianym nożem rozdzielili niebo od ziemi. Bogowie zamieszkali w Kuntarra – niebiańskim domu. Świat podziemny przedstawiano jako ponurą krainę, w której znajdowały się morza i dziewięć rzek. W życiu religijnym najważniejszą rolę odgrywał saru, labarna – król, który pełnił zarazem funkcję najwyższego kapłana. Monarcha często był przedstawiany w stroju kapłana – w długim płaszczu z rękawami, w tiarze i z litusem. Królewska władza była darem bogów, a król strzegł boskich porządków w państwie i przestrzegał ceremonialnego roku. Po swojej śmierci, władca, którego pomyślność utożsamiano z dobrobytem narodu, stawał się istotą boską, której następcy oddawali cześć. W początkowym okresie swojego osadnictwa w Azji Mniejszej Hetyci obywali się bez budynków świątynnych. Kamienne stelle – huwasi, które symbolizowały bóstwo, stawiano w jaskiniach albo pod gołym niebem. Dopiero pod wpływem Hurytów zaczęto wznosić świątynie, które stawały się schronieniem bogów. Z czasem wokół świątyni powstawały kompleksy budowli z pomieszczeniami administracyjnymi, skarbcem, spichlerzami, budynkami gospodarczymi, jak np. w centrach kultowych w Arinna i Nerikka. Znaczącą rolę w hetyckiej religijności musiało pełnić sanktuarium skalne w Yazılıkaya. Hetyci stosowali birytualny obrządek pogrzebowy. Badania nekropoli hetyckich poświadczają, że stosowali jednocześnie kremację i inhumację. Ciało zmarłego króla wraz z darami zawsze palono na stosie, który gaszono, podobnie jak w Grecji, winem i piwem.