"Dama z gronostajem"

 

Kunigas

@maciej_kunigas

"W Polsce jest tylko jeden obraz" – mówi jeden z bohaterów filmu "Vinci". "Dama z gronostajem", choć i tak mówimy "Dama z łasiczką", portret Cecylii Gallerani z kolekcji Czartoryskich, nasz Leonardo... Czy jednak zwrócili Państwo uwagę na ten tajemniczy napis w rogu? 1/

"La Bele Ferroniere Leonard D'Awinci". Swojska forma nazwiska włoskiego malarza wskazuje, że napis umieszczono prawdopodobnie już w Polsce, gdy około 1801 roku obraz trafił do Puław, do księżnej Izabeli z Flemingów Czartoryskiej jako prezent od jej syna Adama Jerzego.

Na zlecenie księżnej Izabeli dzieło Leonarda poddano "renowacji", zamalowując na czarno szaro-błękitne tło i podkreślając czernią kilka elementów stroju Damy. Izabela jednak ceniła sztukę i wiedziała, kim Leonardo był. Dlatego przy okazji "poprawek" kazała obraz podpisać.

Wczujmy się jednak w położenie koneserów malarstwa sprzed ponad 200 lat. Nie wiemy gdzie i od kogo książę Adam kupił "Damę". Ówczesne katalogi obrazów były raczej opisowe niż obrazkowe. Dostępne były jakieś szkice. A kobiece portrety Leonarda są do siebie tak podobne.

Dodatkowo istniały obrazy wzorowane na Leonardzie, pochodzące z jego szkoły lub kopie. Wszak do dziś toczą się spory o autorstwo niektórych obrazów. Tak czy inaczej, księżna Izabela błędnie uznała, że do jej kolekcji trafił obraz Mistrza o nazwie "La Belle Ferronière".

Skąd ta pomyłka? Trudno powiedzieć. Izabela wszak znała się na sztuce. Uważa się, że przyczyną jej pomyłki było podobieństwo obrazu z ryciną wykonaną według innego kobiecego portretu Leonarda, znajdującego się obecnie w Luwrze. Kim jednak była owa "Piękna Ferroniera"?

1Przez wieki obraz, podobnie jak nasza "Łasica", był po prostu "Portretem nieznanej kobiety". 

Od XVII w. modelkę z obrazu nazywano Ferronierą, co oznacza córkę lub żonę handlarza żelazem. A utożsamiono ją błędnie z metresą króla Francji Franciszka I, którą tak nazywano. 7/

Kim więc jest postać z portretu Leonarda? Obraz został namalowany dla księcia Mediolanu Ludowiko Sforzy. Uważa się, że przedstawia jego kochankę Lucrezię Crivelli. Jednak istnieje też duże podobieństwo do Beatrycze d’Este, czyli żony księcia, którą Leonardo też rysował.

Tak czy inaczej, w XIX wieku obraz Leonarda błędnie nazywany "La Belle Ferronière" zyskał w Paryżu ogromną popularność, dużo większą niż "Mona Lisa". Kopiowano go na różne sposoby. Uważano za najdoskonalszy portret Leonarda aż do czasu głośnej kradzieży "Mona Lisy" w 1911. 10/

1Wytworzyła się nawet swoista ferronièromania.

Jej efektem było pojawienie się około 1830 roku mody na charakterystyczną opaskę z ozdobą na czole, którą nazywano po prostu ferronierą.

Powróćmy jednak do Puław roku 1801 i do Czartoryskich. "Dama z gronostajem" ma wiele wspólnego z obrazem z Luwru. Nie tylko pod względem kompozycji i kolorystyki. Zresztą Lucrezia Crivelli w 1494 roku została metresą Ludwika Sforzy właśnie w miejsce Cecylii Gallerani. 12/

Czy jednak Izabela z Flemingów Czartoryska mogła rzeczywiście pomylić oba obrazy?

Wydaje mi się to nieprawdopodobne. Ryciny z około 1800 są bardzo dokładne. Może więc po prostu uważano wówczas, że oba obrazy przedstawiają Piękną Ferronierę, kochankę francuskiego króla?