Piechota egipska

 #smaczek #uzbrojenie #armii #egipskiej

Uzbrojenie piechoty egipskiej za panowania XVIII i XIX dynastii.

Starożytny Egipt przez cały okres istnienia opierał swą potęgę na dobrze zorganizowanej i co istotne wyekwipowanej armii. Specyfika położenia kraju sprzyjająca izolacji, szczególnie w okresie Starego i Średniego Państwa, nie wpływała korzystnie na modyfikację uzbrojenia. Zarówno szczebel rozwoju cywilizacyjnego potencjalnych wrogów jak i sam klimat ograniczał inwencję konstruktorów sprowadzając wszystko do prostych form. Prawdziwym przełomem w tej dziedzinie stało się dopiero pojawienie Hyksosów. Ich wpływ na Egipcjan w wielu dziedzinach życia jest nie do przecenienia. Niezatarte piętno odcisnęli też na zwyczajach wojskowych podbitego ludu. Konflikt dwóch różnych kręgów kulturowych pozwalał na daleko idące zapożyczenia, w tym i uzbrojenia. Jak można sądzić jednokierunkowe, bowiem stroną mniej zaawansowaną w tej dziedzinie byli bez wątpienia Egipcjanie. Oni też z czasem przejęli inicjatywę strategiczną i nie tylko doprowadzili do usunięcia Hyksosów ale rozpoczęli szeroko zakrojoną ekspansję w Syro-Palestynie. Okres ten nazywamy Nowym Państwem Egipskim i jest to czas prawdziwej rewolucji militarnej.

Na polach bitew pojawiają się zwarte formacje piechoty, które wraz z łucznikami stanowią trzon armii Nowego Państwa obok elitarnych ugrupowań wozów bojowych. Ich uzbrojenie stanowią: włócznie z grotami brązowymi, brązowe topory oraz duże tarcze zaokrąglone u góry i zwężające się lekko ku dołowi. To podstawowe wyposażenie uzupełniają dodatkowe elementy broni ofensywnej w postaci: sztyletów oraz mieczy, zarówno prostych jak i zakrzywionych. Poważnej rozbudowie ulega uzbrojenie ochronne obejmujące teraz pancerz i hełm. Wreszcie nawet tradycyjna broń, jak topór zmienia w sposób istotny swój kształt i funkcję w zależności od okoliczności w jakich jest używana. Niezmienna w kształcie pozostaje włócznia o wydatnym grocie kształtu romboidalnego (ale i liściastego) z długą tulejką wzmacnianą pierścieniami. Zaliczamy ją do standardowego wyposażenia wojownika bliskowschodniego w starożytności, obok topora bojowego (lub czekanu) oraz sztyletu. Chociaż ten ostatni traktowany jest jako broń o znaczeniu drugorzędnym, stosowana w sytuacji ostatecznej po stracie uzbrojenia podstawowego.

Zachowane egzemplarze to prawdziwe dzieła sztuki pochodzące z grobowców wielmożów lub faraona. Być może była to broń o charakterze honoryfikacyjnym, rodzaj „złota męstwa” czyli nagrody za dzielność nadawanej zwycięzcy przez faraona. Wskazuje na to staranność obróbki kłującej klingi z charakterystycznym żeberkiem i rękojeść oprawna w złoto. Umiejętność obróbki brązu i produkcji tego typu sztyletów to bez wątpienia hyksoski wkład do kultury egipskiej. Najwspanialsze okazy to te znalezione w grobowcu Tutanchamona (XVIII dynastia). Pierwszy, typowo dekoracyjny z klingą z hartowanego złota, ricassem ozdobionym cyzelowaną palmetą oraz dobrze opracowaną rękojeścią pokrytą granulacją, inkrustowaną szkłem i półszlachetnymi kamieniami. Pochwa ze wzorem „rishi” ma skuwkę w kształcie głowy lisa pustynnego. Pozostałe są nie mniej bogato dekorowane, złotymi spiralami wykonanymi w technice „niello” przy wykorzystaniu elektrum czy ozdobną gałką rękojeści z kryształu górskiego. Co interesujące, okładki rękojeści mocowano do wyżłobionego trzpienia za pomocą nitów, techniką stosowaną w Europie np. w kręgu kultury mykeńskiej. Wskazywało by to na naśladownictwo lub zgoła import. Odmienny problem to żelazna klinga sztyletu „świecąca i przypominająca stal”. Z uwagi na sporadyczność występowania owego metalu w znaleziskach mamy do czynienia z przedmiotem luksusowym być może proweniencji hetyckiej. Chociaż oprawa broni wskazywałaby raczej na robotę egipską. Umiejętności płatnerzy egipskich musiały być wysokie skoro byli w stanie wytwarzać duże ilości mieczy i to za­ równo prostych jak i krzywych.

Zakrzywione zwane „chepesz” stają się z czasem ulubioną bronią żołnierzy i faraonów Nowego Państwa. Bez wątpienia wzorzec do naśladownictwa pochodził z Azji. Co do szczegółów opinie znawców są rozbieżne. Miejsce zapożyczenia identyfikowane jest z Fenicją biblijnym Kanaanem lub Syrią. Czas wprowadzenia orę­ ża do uzbrojenia to także kwestia sporna. Przyjmuje się dwie cenzury: tak zwany II okres przejściowy (XIII - XVII dynastia) lub panowanie i podboje Totmesa III (XVIII dynastia). Jak by jednak nie było fabrykacja mieczy nie nastręczała większych problemów i prowadziła do wykształcenia się dwóch podstawowych typów. Siecznego z tępym sztychem, mocno wygiętą klingą i ozdobną rękojeścią oraz sieczno-kłującego z ostrym sztychem, niewielką krzywizną i prostą, bez ozdób, rękojeścią. Za­ chowane egzemplarze mierzą od 40 do 60 cm długości i często są oprawne w ciemno barwione drewno lub heban. Rękojeść dobrze wymodelowana u nasady pierścieniowa u końca kulista przechodzi w zastawę trzpieniową o okrągłym przekroju.

Całość w postaci odlewu z wypukłym brzeszczotem tylko częściowo wykutym. Konstrukcyjnie odmienną bronią był prosty miecz występujący w dwóch wzorcach krótkim i długim. Oba z klingą w obrysie podobną do klina i charakterystycznym żeberkiem wzdłużnym właściwym broni wykonanej z brązu. Krótki miecz z głownią długości 60-70 cm przeznaczony jest wyłącznie do kłucia. Odlewany, brązowy brzeszczot odporny na uszkodzenia i korozję, przybiera różne kształty. Z czasem zresztą jego długość wzrasta do około 1 m i w ten sposób pojawia się miecz długi. Istnienie krótkiego miecza jest często kwestionowane w literaturze przedmiotu. Niektórzy z badaczy skłonni są do uznania go za długi sztylet czyli formę przejściową przed pojawieniem się długiego miecza o charakterze kłującym, w późnym okresie Nowego Państwa. To jaką drogą miecz ten dotarł do Egiptu też nie jest jasne. Najczęściej wynalazek tej broni przypisuje się tak zwanym „Ludom Morza”, które na przełomie XIII/XII w. p.n.e. pojawiły się w egipskich granicach. Wziąwszy jednak pod uwagę fakt, iż miecz sieczno-kłujący, dwuręczny występuje w ikonografii jako uzbrojenie żołnierzy garnizonów kanaanejskich już w okresie amameńskim, jest to wątpliwe. Co prawda wskazuje się na Szardanów jako tych, którzy pozostając w służbie egipskiej co najmniej od czasów Ramzesa II, powszechnie używali tego oręża ale i to nie budzi zaufania. Tym bardziej, że jak pisze I. Shaw miecz Szardanów powstał w wyniku przedłużenia sztyletu używanego na Bliskim Wschodzie, więc i w Egipcie, od Środkowej Epoki Brązu.

Pogląd ten stoi w jawnej sprzeczności z tezą o wyłączności jaką mieli Mykeńczycy na produkcję tego uzbrojenia. Byli oni jedynymi producentami, w całym wschodnim basenie Morza Śródziemnego, długich mieczy dwusiecznych i to zarówno kłujących jak i siecznych, w ostatnich wiekach II tysiąclecia. Zatem ten rodzaj oręża przypisać by należało formacjom elitarnym, cudzoziemskiego autoramentu, służącym faraonom. Inaczej ma się sprawa z toporem bojowym będącym etatowym uzbrojeniem wojownika już w okresie Średniego Państwa. Początkowo surowcem do produkcji żeleźca była miedź, jednak w okresie Nowego Państwa upowszechnia się brąz i z niego wyrabia się dwa podstawowe typy tej broni. Jeden, który można by nazwać berdyszem i drugi kształtem zbliżony do czekana. Berdysz w literaturze zachodnioeuropejskiej występuje w trzech odmianach jako typ „epsilon”, typ „oczny” oraz tak zwany „kaczy dziób”.

Jak się wydaje pierwowzorem dla nich jest płaskie żeleźce kształtu półkolistego (lub o obrysie litery D) mocowane poprzez rozczepienie toporzyska i datowane na okres Starego lub Średniego Państwa. Jest to o tyle ważne, iż podważa w istotny sposób wszelkie spekulacje na temat syryjsko-palestyńskiego rodowodu oręża. Nie wyklucza natomiast modyfikacji berdysza dokonanych na tym terenie w okresie późniejszym czego efektem jest jego wersja nazwana „kaczym dziobem”. Powstała ona dzięki zwężeniu ostrza i wydłużeniu żeleźca oraz osadzeniu toporzyska w 2 lub 3 gniazdach. Czyniło to z niego niezwykle groźną broń zdolną do przebicia zarówno metalowego hełmu jak i pancerza. Używany od XVIII-XIX w. p.n.e. z biegiem czasu, z coraz węższym ostrzem upodobnił się do sumeryjskiego czekanu przypominającego dłuto i mocowanego na toporzysku za pomocą tulejki ustawionej pod kątem prostym do żeleźca. Poza Egiptem i Syro-Palestyną typ „epsilon” występuje, na co warto zwrócić uwagę, również w Iranie. Relief skalny datowany na 2100-2000 r. p.n.e. ukazuje boginię Inannę oraz tryumfującego Anubaini króla ludu Lulubi (siedziby na północ od Elamu), który prawą rękę wspartą ma na berdyszu typu „epsilon”. Dowodzi to uniwersalnego charakteru tego oręża znanego wielu ludom starożytnego Bliskiego Wschodu w tym i Egipcjanom.

Trzonem ich armii od 1500 r. p.n.e. są zwarte formacje piechoty chronione tarczami i uzbrojone we włócznie i topory. Topór zatem awansował do roli głównej broni ofensywnej piechura za czasów XVIII dynastii. W tym okresie rozpowszechnia się typ uznawany za rdzennie egipski, a klasyfikowany jako czekan. Wąskie żeleźce, przewężone po środku, mocowane jest rzemieniami tworzącymi oplot na toporzysku. Egzemplarze bogato zdobione mają często charakter ceremonialny i znajdowane są w wyposażeniu grobowym. Cechą, która je wyróżnia jest dolna część toporzyska w kształcie zwierzęcego kopyta. W okresie XIX dynastii częściowo wychodzą z użycia, tracąc prymat na rzecz berdyszy.

Wyjątkowym rodzajem uzbrojenia występującym tylko w Egipcie jest połączenie buławy i berdysza. Ta broń z głowicą buławy na wysokości dolnej krawędzi żeleźca, a toporzyskiem poniżej i powyżej głowicy stosowana jest szeroko za panowania Ramzesa III. Jak zatem wynika z powyższego opisu broń zaczepna w okresie Nowego Państwa nie tylko wzbogaciła się o nowe konstrukcje ale zmodyfikowała również dotychczas używane. Podobne zjawisko obserwujemy jeśli idzie o uzbrojenie ochronne. Tutaj niemal wszystko jest nowością bądź zapożyczeniem.

Jedynym elementem, który przetrwał poprzednie epoki jest tarcza. I ona jednak uległa przemianie szczególnie co do kształtu i ciężaru. Do tej pory spełniała funkcję ochronną będąc swoistym ekwiwalentem metalowej zbroi, stąd jej rozmiary musiały być znaczne, podobnie jak waga. Teraz zostaje dodatkowo powiększona, górne obrzeże poprzednio węższe i ostro zakończone, w czasach XIX dynastii zaokrągla się oraz poszerza. Nadaje to całości obrys zbliżony do prostokąta z węższym dołem. Cechą charakterystyczną staje się okrągła, metalowa płytka, rzadziej prostokątna chroniąca od zewnątrz imacz. Jej przedstawienia w naściennych reliefach płasko rzeźbionych wgłębnie skłoniły część badaczy do uznania tego zabezpieczenia za otwór co miało dalsze konsekwencje natury na przykład modelarskiej ( piechotę egipską firmy Atlan-tic-Nexus w skali 1 : 72) i prowadziło do nieporozumień. Nie jedynych zresztą bo­ wiem przedmiotem sporu stała się także konstrukcja tarczy. Zapomniano, jak się wydaje, o rozróżnieniu tarcz bojowych od ceremonialnych. Pierwsze solidnej konstrukcji wykonane z drewna pokrytego skórą zwierzęcą antylopy lub geparda, częściej jednak krowią, zaopatrywano w szeroki pas do noszenia przez ramię na szyi. W boju przerzucano tarczę na plecy dając swobodę rękom operującym ciężkim orężem np. berdyszem. Paradne tarcze były nieporównywalnie lżejsze i przede wszystkim ozdobne. Choć rozmiarami zbliżone do bojowych (80-90 cm wysokości) zrobione były z cienkiego pozłacanego drewna ze środkowym panelem gipsowym zdobionym i pozłacanym.

Ceremonialny charakter początkowo miał również pancerz. Jego użytkowanie powiązane jest z formacjami rydwanów bojowych. Mowa oczywiście o pancerzu metalowym tak zwanym łuskowym bądź lamelkowym. Fabrykowano je poprzez naszycie metalowych łusek na skórzany kaftan bądź powiązanie wzajemne metalowych elementów na wzór rybiej łuski. Ten wynalazek syryjskich metalurgów zwany „sirion” pojawia się w Egipcie po 1500 r. p.n.e., a pierwsze jego przedstawienia znajdujemy w grobowcu z okresu panowania Amanhotepa II (2 poł. XV w. p.n.e.). Kształtem naśladuje długą sięgającą kostek tunikę pokrytą brązowymi łuskami, ze względu na swój ciężar nadającą się jedynie do walki z rydwanu. Prawdziwym nieporozumieniem natomiast jest mylenie go z kolczugą co często przytrafia się polskim tłumaczom literatury egiptologicznej. Paradny charakter uzbrojenia podkreślają znaleziska z pochówków faraonów jak ten odkryty w komorze grobowej Tutanchamona sporządzony z grubych skórzanych łusek przytwierdzonych do płóciennej podszewki w kształcie koszuli bez rękawów.

Bojowe pancerze piechoty to głównie płócienna osłona ciała przyjmująca różnorakie formy: skórzanych pasów krzyżujących się na piersi, napierśników naszywa­nych skórą czy tylko watowanego fartucha chroniącego genitalia. Tradycja użytkowania płóciennych pancerzy musiała być długa skoro jeszcze w VI w. p.n.e. za panowania Amazisa posyłano je jako cenne wota bogini Atenie. Misternej roboty, wzbudziły podziw samego Herodota, który tak opisuje jeden z nich: „Był on płócienny z wyszytymi wielu figurami, a ozdoby zrobione były ze złota i z bawełny. Co go jednak czyni godnym podziwu to każda poszczególna nic pancerza: choć bowiem są cienkie, zawierają po 360 innych nici, które są wszystkie dla oka niewidoczne”. Dowodzi to prawdziwego mistrzostwa Egipcjan w rzemiośle tkackim. Ciekawą, choć prostą, formą uzbrojenia ochronnego był pancerz wykonany z usztywnionych bandaży owiniętych wokół torsu i jednego (prawego) ramienia. Równie oryginal­nym wyposażeniem była trzyczęściowa zbroja ze skóry krokodyla datowana, co prawda, na okres rzymski lecz wpisująca się w tradycję egipską.

Płótno służyło również jako surowiec do wyrobu nakryć głowy pełniących funkcje hełmu. Były to chusty i pikowane czapki z chwostami w kolorach: zielonym, czerwonym czy czarnym, pręgowane lub pasiaste. Oficerowie nosili skórzane, ciasno przylegające do głowy, kaski zaś szeregowym wystarczyć musiał często gruby kok ze zwiniętych włosów. Metalowe hełmy w okresie Nowego Państwa występowały jedynie w szeregach wojsk najemnych posiłkujących, jak Szardanowie, armię egipską. Pomijanym często lecz wartym uwagi jest proceder użytkowania przez piechotę grubych peruk prawdopodobnie tekstylnych identyfikowanych z czapkami. To przybranie głowy ma konotacje arystokratyczne czy dworskie ale w tym przypadku sprowadzało się do czysto bojowej funkcji. Brak metalowych elementów uzbrojenia ochronnego tłumaczy się na dwa sposoby, bądź rytualnym charakterem bitw, bądź niedostateczną ilością metalu zważywszy, iż brąz upowszechnia się dopiero w okresie Nowego Państwa.

Podsumowując należy podkreślić wagę specyficznych warunków naturalnych wpływających na późny i powolny rozwój uzbrojenia zaczepnego i ochronnego piechoty egipskiej. Doświadczenia z okresu okupacji hyksoskiej poszerzone w dobie ekspansji Nowego Państwa zaowocowały przyjęciem do uzbrojenia nowych rodzajów broni obcego pochodzenia. Wzorców do tej produkcji dostarczały ludy podbite oraz najemnicy pochodzący z basenu Morza Śródziemnego, a pozostający w służbie faraonów XVIII i XIX dynastii. Sami Egipcjanie jedynie w wąskim zakresie wykazali inicjatywę twórczą zadowalając się daleko idącymi modyfikacjami wyposażenia. Nie umniejsza to bynajmniej ich dokonań lecz świadczy o pragmatyzmie militarnym.