Jan Vermeer

 

kazef

@kazef_

Jan Vermeer, Dziewczyna z perłą, ok. 1665–1667, 44,5 × 39 cm, Muzeum Mauritshuis w Hadze. Historycy szacują, że w XVII wieku w Holandii powstało około pięciu milionów dzieł sztuki. Dlaczego akurat dzieła autorstwa Jana Vermeera są obecnie tak popularne? Wątek

5

2000-3000 mieszkańców. W Delfcie, mieście na południe od Hagi, gdzie przed 31 października 1632 urodził się Jan Vermeer, jeden malarz przypadał na 500 mieszkańców. Dla porównania, liczba malarzy w renesansowych Włoszech wynosiła około jednego na 330 mieszkańców, przy i

5

liczącej około 9 mln. Liczby te świadczą o wielkim zapotrzebowaniu na sztukę zarówno w Italii, jak i w Niderlandach. W 1581 r. w wyniku wojen, płn. część Niderlandów utworzyła własne państwo – Republikę Zjednoczonych Prowincji, nazywaną Holandią i zdominowaną przez wyznania

5

protestanckie. Płd. część (tzw. Flandria) pozostała w rękach Habsburgów i była w większości katolicka. Miało to swoje przełożenie na sztukę – w Holandii mecenat sprawowało bogate mieszczaństwo, wyznające kalwinizm i zajmujące się dużej mierze handlem.Jako że wygasło

5

zapotrzebowanie na dzieła sztuki służące do ozdoby świątyń, popularne stały się tzw. Interieurstukken - przedstawienia postaci w mieszczańskich wnętrzach, sceny rodzajowe, portrety, pejzaże i martwe natury. Obrazy o tej tematyce stanowiły co najmniej 10% wszystkich prac, co daje

5

ok. 500 tys. takich dzieł w XVII w. Holenderscy malarze wyspecjalizowali się w drobiazgowym odwzorowaniu szczegółów, co sprawiało, że widz bezwiednie przyjmował, iż artysta namalował dokładnie to, co widział przed sobą. Warto jednak pamiętać, że ten wrażenie frapującego dostępu

5

do przeszłości z pierwszej ręki jest w istocie zwodnicze. Historycy doszli do wniosku, że mamy tu raczej do czynienia ze zmodyfikowana rzeczywistością, a nie z wiernym oddaniem wnętrz holenderskich domów. Modelki i domowe środowiska zostały starannie zaaranżowane, a rzeczywiste

5

elementy połączone z fikcją - wszystko po to, by dzieło podobało się nabywcy. W istocie owe wnętrza były bardzie „zagracone” i ciemniejsze – tymczasem na obrazach widać zawsze źródło światła, które pozwala na oświetlenie pomieszczeń - zawsze nienagannie schludnych i bogato

5

wyposażonych. Jan Vermeer odziedziczył po ojcu podwoimy fach: zajmował się prowadzeniem karczmy i handlem dziełami sztuki. Był także rzeczoznawcą; w 1672 r. wraz z innymi malarzami ocenił jako biegły, że okazane dzieła przypisane Michałowi Aniołowi, Tycjanowi i Rafaelowi to

5

w rzeczywistości marne podróbki. W 1653 r. Vermeer poślubił dobrze sytuowana katoliczkę Catharinę Bolnes. Do dziś historycy toczą spory, czy w związku ze ślubem Vermeer przeszedł na katolicyzm, czy też był katolikiem już wcześniej. W każdym razie z tego okresu pochodzą dwa

5

najwcześniejsze znane dziś jego dzieła: „Chrystus w domu Marii i Marty” oraz „Toaleta Diany”. Najprawdopodobniej V. chcąc wyżywić coraz liczniejszą rodzinę (doczekali się z Cathariną z co najmniej 11 potomków) zaczął malować obrazy, ale wykonywał je na konkretne zamówienia, a nie

5

a wolny rynek. Jego mecenasem byli np. Hendrick Van Buyten – piekarz oraz Jacob Dissius – drukarz, który w 1682 r. posiadał 19 dzieł Vermeera. Młody malarz postanowił tworzyć płótna z motywem domowego wnętrza, wkraczając tym samym na bardzo konkurencyjną niszę rynkową, w której

5

prym wiedli już tacy wyrafinowani artyści jak Gerrit ter Borch, Frans van Mieris czy Gerrit Dou. Dla większości obrazów Vermeera modelką była, jak powszechnie się uważa, jego żona (często widoczna w stanie błogosławionym). Przez lata pisano, że za życia i wiele lat później V. był

5

malarzem niedocenianym, co jednak nie jest to do końca prawdą. Czterokrotnie malarz był wybierany do władz cechu św. Łukasza w Delfcie, a jego obrazy już za jego życia osiągały wysokie ceny. Po śmierci Vermeera jego twórczość rzeczywiście uległa zapomnieniu, już to z uwagi na ich

5

rozproszenie, już to ze względu na niewielką ilość dzieł, na dodatek przypisywanych często innym artystom (obecnie V. przypisuje się 34 obrazy, a np. w 1742 r. jego ”Dziewczyna czytająca list przy otwartym oknie” przyjechała do Drezna jako Rembrandt). Piszący o sztuce w XVIII w.

5

zapominali o Vermeerze: został on pominięty w fundamentalnym dziele o malarstwie holenderskim „Groote Schouburgh” Arnolda Houbrakena. Dopiero w połowie XIX w. francuski historyk sztuki Étienne Joseph Théophile Thoré (ps. William Bürger] odkrył malarza dla szerszej publiczności i

5

opublikował pierwszą jego monografię. Podczas podróży do Holandii w 1842 r. Bürger zwrócił uwagę na „Widok Delftu”, a gdy 6 lat później zobaczył „Mleczarkę” i „Uliczkę” zanotował: „Cóż za niezwykły malarz! Przecież po Rembrandcie i Halsie, ten van der Meer jest jednym

5

z pierwszych mistrzów całej szkoły holenderskiej, wiec jak to się stało, że nie wiemy nic o tym artyście, równym, jeśli nie przewyższającym Pietera de Hooch czy Metsu?” Holenderskim artystą zachwycili się następnie wrażliwi na efekty świetlne i barwne impresjoniści (zwłaszcza

5

Renoir), a później Salvador Dalí, który uważał V. za najgenialniejszego artystę w historii. Prawdziwego rozgłosu przysporzył Vermeerowi Marcel Proust. W maju 1921 r. pisarz zobaczył „Widok na Delft” i „Dziewczynę z perłą” na wystawie malarstwa holenderskiego w Galerie Nationale

5

du Jeu de Paume w Paryżu. Pracował wówczas nad 6 tomem w dużej mierze autobiograficznej powieści „W poszukiwaniu straconego czasu”. Refleksja Prousta o przemijaniu życia i czasu uwzględniała wspomnienie w kolejn. tomach obrazów ponad stu artystów, ale to właśnie „Widok na Delft”

5

pisarz „obsadził” w newralgicznej części swego dzieła, gdy obrazem tym jest oszołomiony pisarz Bergotte przeżywający zbliżającą się śmierć. Wraz z rosnąca rangą dzieła Prousta, które zostało uznane za arcydzieło i pierwszą, tak dogłębną wiwisekcję homoseksualnego przeżywania

5

świata i relacji międzyludzkich, rosło też uznanie dla twórczości Vermeera. Popularności dostarczyła mu także ciągnąca się latami sensacyjna sprawa genialnego fałszerza Hana van Meegerena, który wypuścił na rynek kilka obrazów Vermeera uznanych przez rzeczoznawców za oryginały.

6

Były to http://m.in. „Chrystus w Emaus” i „Ostatnia wieczerza”, kupione w 1938 r. przez muzeum w Rotterdamie. Fałszerstwo wyszło na jaw podczas badania zbiorów Hermanna Göringa, wśród których znaleziono rzekomy obraz Vermeera „Chrystus i jawnogrzesznica”. Wszczęto

6

śledztwo, podczas którego, aresztowany w 1945 r. Meegeren przyznał się do namalowania jeszcze pięciu innych Vermeerów i dwóch rzekomych obrazów Pietera de Hoocha. W nowszych czasach obrazy Vermeera spopularyzowała nowojorska wystawa jego dzieł (1995-1996) i bestselerowa powieść

6

„Dziewczyna z perłą” (1999) Tracy Chevalier. Książkę przeniósł na ekran w 2003 r. Peter Webber z daleko odbiegającą od historycznych faktów fabułą, z Colinem Firthem w roli Vermeera i Scarlett Johansson jako fikcyjną służąca Griet. Twórczość V. wzięli wkrótce potem na tapet

6

badacze specjalizujący się w „gender studies”. Już wcześniej słynna angielska pisarka i feministka Virginia Woolf wołała głośno, że „każda kobieta potrzebuje własnego pokoju”. Zapominała przy tym i o listach św. Hieronima, i o tradycyjnie przez wieki przedstawianym pokoiku młodej

6

Maryi, której rodzice przeznaczyli osobny pokój, a w którym doszło do tak intymnego zdarzenia, jakim było Zwiastowanie. Fakt ten miał niebagatelny, a dziś zapomniany wpływ na kulturę Zachodu. Vermeer rzeczywiście stworzył oryginalną wizję tego, jak mogłaby wyglądać kobieca

6

przestrzeń. W całej serii niezwykłych obrazów, ukazał kobiety często w samotności, ciszy i w odosobnionej, prywatnej przestrzeni wnętrza. W nazywanych „kobiecymi monologami” dziełach bardzo ważną rolę pełni fakt zagłębiania się kobiet w czytanie listów. V. umiejętnie wykorzystuje

6

zastaną tradycję ikonograficzną z czytającymi kobietami, które studiowały modlitewniki i Pismo Święte. Atmosferę emocjonalnej powściągliwości i komplementacji artysta przenosi do wykreowanego przez siebie świata mieszczańskiego pokoju i do czynności, którą wykonuje bohaterka -

6

skupiona już nie na książce, ale na liście, który subtelnie zastąpił książkę. Spójrzmy na „Kobietę w błękicie”. Vermeer umiejętnie skupia uwagę widza na kobiecej bohaterce i jej najskrytszych myślach, choć nigdy nie dowiemy się na jakich. Tworzy kobiecą, intymną sferę i poetycką

6

wizualizację ponadczasowości. Kobieta jest w pokoju sama, ale nie jest przytłoczona samotnością - na jednym z obrazów otwarte okno przypomina o świecie zewnętrznym i podpowiada, że bohaterka nie jest uwięziona. Nie oglądamy widoku świata za oknem ani twarzy bohaterki en face.

6

Zakłóciłoby to najważniejszy przekaz - intymny kontakt z listem. Co tam jest napisane? To list od rodziny, męża czy przyjaciółki? A może wierzyciel domaga się zwrotu długu? W naszych dzisiejszych czasach promuje się jedną odpowiedź: to list miłosny. Ale od kogo? Od narzeczonego?

6

Nie, pewnie od kochanka. I pewnie zdradziła już, albo wkrótce zdradzi swego męża. Na koniec: czytanie książki od wieków uchodziło za czynność duchową, jak i fizyczną. Pokarm dla ducha i pokarm dla ciała. Fizyczny kontakt z książką odczuwany był przez wszystkie pięć zmysłów: dotyk

6

i wzrok, słuch i węch (szelest i zapach kartek papieru), wreszcie przez smak. Tak, tak, zawsze mówiło się, że książki się połyka, że się je pochłania! Żaden czytnik elektroniczny nigdy Państwu tego nie zastąpi. Dziękuję