Wspominając osoby zasłużone dla Polski, często skupiamy się na żołnierzach, naukowcach czy filozofach, często pomijając ludzi przemysłu i handlu. Takich, jak Eugeniusz Kwiatkowski.
Wielka radość towarzyszyła odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Wielka radość, ale i wielka obawa, gdyż państwo było w stanie gorzej niż opłakanym. Był to kraj zniszczony przez front przesuwający się raz w tę, raz we w tę, kraj z rozebranymi fabrykami, nieobsianymi polami, trzema systemami walutowymi, niekompatybilną infrastrukturą… Nawet pomijając kwestie bezpieczeństwa, polityki zagranicznej czy narodowościowej, odbudowa kraju rysowała się jako przedsięwzięcie olbrzymie. Potrzebni byli ludzie, którzy podjęliby się jego realizacji. Jednym z nich okazał się Eugeniusz Kwiatkowski.
Przyszły budowniczy Gdyni urodził się w 1888 roku w mieszczańskiej rodzinie inteligenckiej w Krakowie. Dzieciństwo spędził na wsi w okolicach Zbaraża, tam bowiem przeprowadziła się jego rodzina 1890 w roku. Czernichowce były typowym dla Kresów tyglem narodowościowym i religijnym. Polacy stanowili 23% okolicznej ludności, Rusini 66%, a Żydzi 10%.
Młody Kwiatkowski wraz z rodzeństwem zajmował się w tym okresie głównie odtwarzaniem scen z „Ogniem i Mieczem”, bliskość Zbaraża działała bowiem na wyobraźnię. Kiedy nadszedł więc okres edukacji, szło mu z początku nie najlepiej, a na świadectwie wiele było trójek. Decyzją matki przyszły minister kontynuował więc edukację w gimnazjum jezuickim w Bąkowicach, które znane było z wysokiej dyscypliny i równie wysokiego poziomu. Tę instytucję opuścił już Kwiatkowski jako wzorowy uczeń, co umożliwiło mu bezproblemowe dostanie się w 1907 roku na studia chemiczne na Politechnice Lwowskiej.
Walka o niepodległość
Choć wielkie miasto nie było dla naszego bohatera czymś nowym, prężny ruch studencki był doświadczeniem bez precedensu. Kwiatkowski poznał wtedy wiele osób, które wkrótce miały mieć wielki wpływ na dzieje kraju – m.in. Mieczysława Norwida-Negebauera, Mariana Żegotę-Januszajtisa czy Zygmunta i Gustawa Dreszerów – zainteresował się też pracami Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego i Stanisława Brzozowskiego.
Kwiatkowski chciał działać i za krótką namową kolegów zapisał się do Związku Młodzieży Polskiej, dwa lata później zaś do Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”. Aktywność w tych organizacjach przełożyła się na kłopoty w nauce, dlatego przyszły minister na żądanie matki od 1910 roku kontynuował naukę na Politechnice Monachijskiej. Ukończył ją w 1913 roku, po czym wrócił do Lwowa, gdzie ożenił się z Leokadią Glazer i zaczął pracę w gazowni.
Wraz z wybuchem Wielkiej Wojny Kwiatkowski postanowił, jak i wielu jego kolegów ze studiów, zaciągnąć się do powstających polskich formacji zbrojnych. Ponieważ nie należał jednak do żadnych organizacji typu wojskowego, wybrał służbę kwatermistrzowską w II Legionie Polskim. Jednostka ta została jednak rozformowana rychło po powstaniu, jeszcze w 1914 roku, gdy odmówiła złożenia przysięgi na wierności Franciszkowi Józefowi.
Kwiatkowskiemu do końca wojny nie udało się wstąpić do jednostek frontowych, choć służył w formacjach tyłowych i aprowizacyjnych. Starał się nie brać udziału w narastających w środowisku niepodległościowym konfliktów i różnic. Dystansował się także od Piłsudskiego – o którym sądził, że zbytnio rozgrywał między sobą różne frakcje niepodległościowe – i nie poparł go podczas kryzysu przysięgowego w 1917 roku. Mimo to Kwiatkowski kontynuował służbę i skończył ją dopiero w lipcu 1921 w stopniu podporucznika oraz na stanowisku kierownika Wydziału Sekcji Chemicznej Głównego Urzędu Zaopatrzenia Armii.
Chemik wraca do chemii
Do 1923 roku Kwiatkowski pracował jako docent na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej. Prócz kariery naukowej zajmował się także publicystyką, pisząc liczne artykuły o konieczności rozwoju polskiej gospodarki i niwelacji różnic cywilizacyjnych między II Rzeczpospolitą a Europą. W ten sposób zwrócił na siebie uwagę dyrektora Zakładów Azotowych Chorzów, prof. Ignacego Mościckiego, który zatrudnił go w swym przedsiębiorstwie jako dyrektora technicznego.
Kwiatkowski dał się wówczas poznać jako zręczny administrator, który bardzo dobrze poradził sobie z utrzymaniem funkcjonowania przedsiębiorstwa w trudnych latach po reformie Grabskiego. Znajomość z Mościckim i uznanie z jego strony szybko zaprocentowały, gdy ten został prezydentem. Pociągnął wówczas za sobą swego protegowanego z zakładów azotowych i przeforsował jego kandydaturę na ministra przemysłu i handlu.
W 1931 roku Kwiatkowski utracił stanowisko na fali krytyki wywołanej przez światowy kryzys gospodarczy. Spędził cztery lata jako dyrektor Zakładów Azotowych w Mościcach, wybudowanych zresztą z jego inicjatywy. W 1935 Mościcki ponownie powołał go do rządu, przydzielając mu teki ministra skarbu i wicepremiera do spraw gospodarczych. Piastował je aż do 1939 roku.
Wielki budowniczy
Wykładowca chemii gazów, który jedynie trzy lata piastował kierownicze stanowisko, okazał się niezwykle utalentowanym administratorem i człowiekiem czynu. Nie był ekonomistą z wykształcenia, trudno więc powiedzieć, by hołdował on z rozmysłem jakiejś konkretnej szkole ekonomicznej. Kierował się zasadą interwencjonizmu państwowego z domieszką liberalizmu, używając swego stanowiska do przeprowadzenia wielkich budów potrzebnych w zacofanym kraju.
Z inicjatywy Kwiatkowskiego zwiększono wydajność Staropolskiego Okręgu Przemysłowego oraz rozpoczęto w 1936 roku budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego, który częściowo wchłonął swego poprzednika. Minister zbudował też fabryki zbrojeniowe w Ostrowcu i Skarżysku, inwestował w sektor energetyczny, lotniczy, papierniczy, hutniczy i radiokomunikacyjny (był zresztą wielkim entuzjastą radia). W 1926 roku nakazał stworzenie wspomnianych już Zakładów Azotowych w Mościcach, które rychło stały się głównym dostawcą nawozów dla polskiego rolnictwa. Firma ta, nawiasem mówiąc, istnieje po dziś dzień jako Grupa Azoty S.A. i jest największym w Polsce koncernem chemicznym.
Całkiem skutecznie udało się Kwiatkowskiemu przeprowadzić polską gospodarkę przez tzw. wojnę celną, trwającą między Rzeczpospolitą a Niemcami w latach 1925–1934. Podejmował też intensywne działania w celu zdobycia kolejnych rynków zbytu dla polskiego eksportu. W celu zwalczania skutków kryzysu prowadził, zgodnie z ówczesną modą, szeroko zakrojone prace infrastrukturalne.
Skala tego wyzwania była trudna do wyobrażenia, obejmowała bowiem reorganizację sieci tranzytowej na terenie całego kraju. Jedną z najważniejszych inwestycji była zbudowana we współpracy z Banque des Pays du Nord oraz koncernem Schneidera magistrala węglowa, tzw. węglówka. Jej planowanie rozpoczęto w roku 1928 w związku ze wspomnianą już wojną celną. Łączyła ona Śląskie Zagłębie Węglowe z nowobudowaną Gdynią.
Gdynia i inne morskie inwestycje
Budowa portu w Gdyni, rozpoczęta w 1926 roku, uważana jest za jedną z trzech największych, obok COP-u i węglówki, inwestycji II RP. Choć prace nad jej powstaniem prowadził już wcześniej inż. Tadeusz Wenda, dopiero wejście do rządu Kwiatkowskiego zagwarantowało całemu przedsięwzięciu odpowiedni rozmach. Minister był „dobrym duchem” tej inwestycji: nadzorował prace budowlane i zabezpieczał na ich prowadzenie odpowiednie środki i zasoby ludzkie.
Powody decyzji o budowie Gdyni są proste do wyjaśnienia: większość ocalałego po Wielkiej Wojnie przemysłu znajdowała się na terenie Królestwa Polskiego i była nakierowana na wewnętrzny, rosyjski rynek zbytu. Upadek imperium Romanowów zamknął ten kierunek eksportu, a narastające tarcia na linii Berlin–Warszawa uniemożliwiały zyskowny handel z zachodnim sąsiadem. Konieczne było więc szukanie dalszych rynków zbytu, te zaś osiągalne były tylko za pośrednictwem transportu morskiego. Faktyczne odcięcie Polski od Gdańska przez Ligę Narodów poskutkowało koniecznością wybudowania od zera nowoczesnego portu o wielkiej zdolności przeładunkowej.
Już samo tylko to było imponującym wyczynem, a szły za nim także: rozwój rybołówstwa, powstanie polskiej marynarki handlowej i pasażerskiej oraz Szkoły Morskiej w Tczewie i tak dalej. Wszystko to leżało w obszarze zainteresowań Kwiatkowskiego, a dokonywano tego wszystkiego w kraju bez szerszych tradycji morskich.
Wojna i okres powojenny
17 września wraz z resztą rządu Kwiatkowski został internowany w Rumunii i tam spędził resztę wojny. Kilkakrotnie wyrażał chęć wejścia do gabinetu gen. Sikorskiego, ten jednak nie był zainteresowany propozycją. Byłemu ministrowi nie udało się też dostać do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
Dopiero w kwietniu 1944 roku z skontaktował się z nim Jerzy Borejsza i zaproponował mu objęcie stanowiska Delegata Rządu ds. Wybrzeża w nowopowstającym Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. Po długich wahaniach Kwiatkowski przyjął stanowisko. Obawiał się współpracy z komunistami i posądzeń o zdradę, uznał jednak, że odbudowa kraju ze zniszczeń jest celem nadrzędnym.
Przybył do Gdańska w połowie lipca 1945 i wziął się energicznie do pracy, kreśląc plany odbudowy floty handlowej, udrożnienia portów w Gdyni i Gdańsku oraz rozbudowy przemysłu stoczniowego. Choć początkowo cieszył się poparciem władz centralnych, szybko wszedł w konflikt z lokalnymi strukturami PPR. Jego model gospodarki, oparty na równomiernej rozbudowie wielu sektorów, przebiegającej z zaangażowaniem zarówno czynników państwowych, jak i prywatnych, nie był możliwy do pogodzenia z planami władz komunistycznych.
29 stycznia 1948 Józef Cyrankiewicz odwołał go ze stanowiska, ostatecznie kończąc jego karierę rządową. Przez pewien czas Kwiatkowski pracował jeszcze w różnych biurach projektowych i kreślarskich, a od 1956 skupiał się na działalności redakcyjnej i naukowej, współpracując z „Rocznikami Chemicznymi” oraz „Przemysłem Chemicznym”. Zmarł 22 sierpnia 1972 roku w Krakowie.
***
Wbrew pozorom, dorobek Kwiatkowskiego nie jest łatwy do oceny. Nie da się ukryć, że postawiono go przed zadaniem o niewyobrażalnej skali, a jego inicjatywy w sektorze przemysłu oraz energiczna polityka handlowa pozwoliły stanąć zrujnowanemu zaborami państwu na nogi. Nie da się jednak ocenić, na ile skuteczne były proponowane przez niego recepty, gdyż ich efekty przekreślił wybuch wojny. Nie wiadomo, jak działałaby w przyszłości zbudowana przez Kwiatkowskiego gospodarka, ani jakie byłyby długoterminowe skutki jego reform. Wiadomo, że jego sztywna polityka monetarna osłabiła obroty gospodarcze kraju w ostatnich latach przed wojną, ale i w tym przypadku nie wiadomo, jakie byłyby długofalowe skutki jego działań. Z pewnością pozostaje jednak Kwiatkowski człowiekiem, który dokonał wielkich rzeczy dla polskiej gospodarki i tchnął w nią nowe życie.
Bibliografia
- Piotr Filip, Eugeniusz Kwiatkowski: chemik, polityk, menedżer, Grupa Tomami–Azoty Tarnów, Kraków–Tarnów 2012.
- Andrzej Romanowski, Eugeniusz Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji – Państwowego Instytutu Badawczego, Radom 2014.
- Marian Marek Drozdowski, Eugeniusz Kwiatkowski, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2005.
- Józef Szarawara, Eugeniusz Kwiatkowski – życie i dzieło, „Chemik”, t. 59 (2006), nr 10, s. 485–490.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz