23 lutego 1859 roku w Paryżu zmarł Zygmunt KRASIŃSKI .
Wybitny twórca romantyczny, poeta, prozaik, dramatopisarz i filozof. Urodził się 19 lutego 1812 w Paryżu, zmarł 23 lutego 1859 tamże.
Studiował prawo w Warszawie. W 1829 wyjechał do Genewy i od tej pory mieszkał za granicą, głównie we Włoszech i Francji. W Genewie poznał Adama Mickiewicza, który miał duży wpływ na jego dojrzewanie intelektualne. Prowadził pogłębione studia nad literaturą i filozofią europejską. Jego poglądy kształtowały się pod wpływem lektur takich myślicieli, jak Pierre-Simon Ballanche, Joseph de Maistre, Jules Michelet, Johann Gotfried Herder, Friedrich Wilhelm von Schelling. Z autorów polskich poza Mickiewiczem najbliższy był mu światopoglądowo August Cieszkowski. Wrażenia i przemyślenia z lektur odnotowywał w ogromnej ilości listów. Jego korespondentami byli między innymi ojciec - Wincenty Krasiński, Konstanty Gaszyński, Henry Reeve, Adam Sołtan, August Cieszkowski, Delfina Potocka. (Kolejne tomy listów zostały wydane w latach 60. i 70. XX wieku.)
Sytuacja życiowa Krasińskiego była odmienna od sytuacji większości pisarzy emigracyjnych. Był zamożny i niezależny. Posiadacz tytułu hrabiowskiego przebywał w środowisku międzynarodowej arystokracji. Jego dramatem życiowym był ojciec - Wincenty Krasiński, generał wojsk napoleońskich, a później lojalny poddany cara Rosji. Poeta buntował się, uciekał - i nigdy nie zdołał uwolnić się od wpływu ojca. Przerwał studia prawnicze bojkotowany przez kolegów za odmowę - pod naciskiem ojca - uczestniczenia w demonstracji patriotycznej. Wybrał mieszkanie poza krajem, aby uniknąć planów ojca co do jego kariery dyplomatycznej w służbie cara. Ojciec ingerował w jego życie osobiste, podejmował decyzje przerywania romansów, nakazał mu małżeństwo. Poglądy Krasińskiego były zgoła różne od ojcowskich, ale obecny w nich stale motyw feudalny - przypisywanie arystokracji roli przywódczej w rozwoju życia społecznego - był niewątpliwie reliktem dziedzictwa rodowego. W okresie radykalizujących się nastrojów politycznych i powstawania reformatorskich programów społecznych był też Krasiński zdeklarowanym konserwatystą, wrogiem rewolucji, a ostatecznie - wszelkiej walki zbrojnej, również niepodległościowej.
iejsca polskiego romantyzmu
Każdy z naszych narodowych wieszczów wiódł nieco inne życie. Poeci jeździli po świecie i czerpali natchnienie z różnorakich miejsc i zdarzeń. Czy wędrując ich śladem da się odtworzyć drogę kształtowania się ich wrażliwości? Czy związane z nimi przestrzenie rzeczywiście tchną duchem romantyzmu?
Krasiński tradycyjnie zaliczany był do "trójcy wieszczów", profetycznych poetów, których refleksja nad dziejami ludzkości i narodu jest zarazem jasnowidzeniem celowości historii oraz wizją przyszłości. Podobnie jak Mickiewicz i Słowacki, historię pojmował jako proces stopniowej realizacji celów transcendentnych, budowania Królestwa Bożego na ziemi. Podstawowe dla filozofii Krasińskiego jest przyjęcie istnienia Boga zarówno transcendentnego, osobowego, jak i Opatrzności wcielonej w historię jako jej prawo rozwojowe. W wędrówce ku celom ostatecznym przewodzi ludzkości naród polski zasłużony przeszłością i cierpieniem, a narodem kierują reprezentujące najwznioślejsze tradycje stare rody szlacheckie. Mesjanizm Krasińskiego w swojej dojrzałej postaci jest konserwatywną wersją filozofii romantycznej.
Pierwsze próby literackie podjął Krasiński jeszcze w Warszawie. Na emigracji, jako młodzieniec dwudziestodwuletni, napisał i opublikował bezimiennie dwa swoje najwybitniejsze dramaty: "Nie-Boską komedię" (1835) i "Irydiona" (1836).
"Nie-Boska komedia" jest wybitnym przykładem romantycznego dramatu metafizycznego. Plan rzeczywistości ziemskiej przenika się z planem sakralnym, w porządek rzeczywistości ingeruje porządek Opatrzności, historyzm łączy się z moralitetem. Podobnie jak w "Dziadach" Mickiewicza dzieje bohatera dzielą się na etap życia prywatnego (cz. I i II) i etap służby publicznej (cz. III i IV). Jednak - inaczej niż w przypadku Gustawa-Konrada - oba wcielenia bohatera "Nie-Boskiej komedii", Męża i hrabiego Henryka naznaczone są fałszem, niesłuszną motywacją, brakiem obiektywnej racji. Jako Mąż i poeta bohater lekceważy życie rodzinne, zaniedbuje małego synka - wizjonera i żonę, którą w końcu doprowadza do obłędu i śmierci. Jest wcieleniem pychy, egoizmu, najgorszej wersji romantycznego indywidualizmu i poetyczności przetwarzającej realne cierpienie w literaturę. Ukarany tragedią rodzinną zostaje - głosem Anioła Stróża - skierowany na właściwą drogę: miłości ewangelicznej i służby bliźnim. Na tej drodze też popełnia tragiczną pomyłkę: staje na czele obrońców Okopów św. Trójcy, nie wyzbywszy się pychy i żądzy sławy. Cz. III i IV dramatu jest Krasińskiego wizją rewolucji. Przedstawia starcie dwu obozów: arystokratycznego, hołdującego tradycji i wartościom chrześcijańskim oraz demokratycznego i ateistycznego. Oba obozy przedstawione zostały jako niezdolne do twórczego kształtowania rzeczywistości. Arystokracja skarlała i utraciła dawne ideały. Demokraci to ciemny niszczący tłum kierowany przez fanatyków i zawodowych rewolucjonistów. Sceny wędrówki Hrabiego Henryka przez obóz rewolucjonistów przywołują połączenie obrazu dantejskiego piekła z najczarniejszą wizją okropności rewolucji jakobińskiej. Kulminacyjną sceną dramatu jest wielka polemika dwu przeciwników ideowych: Hrabiego - obrońcy starego porządku i Pankracego - przywódcy rewolucjonistów, który wierzy, że na zgliszczach zburzonego świata będzie można zbudować raj. Ostatecznie obie strony konfliktu ponoszą klęskę. Rewolucja zwycięża, lecz nękany wątpliwościami Pankracy porażony zostaje wizją Chrystusa-Mściciela i ginie z okrzykiem "Galilae vicisti" (Galilejczyku zwyciężyłeś). W rzeczywistości historycznej żadna strona nie ma pełnej racji - mówi Krasiński. Racja jest na planie boskim, do świata może ją wprowadzić tylko Opatrzność i siły, które działają zgodnie z nią. Człowiek uwikłany w historię jest zawsze postacią tragiczną, skazaną na niedoskonałość i złe wybory.
"Nie-Boska komedia" jest dramatem napisanym z kunsztem i rozmachem: wielość planów, postaci historyczne i symboliczne, sceny zbiorowe, przenikające się realizm, patos i groteska, a także wieloznaczność ideowa wzbudziły zainteresowanie współczesnych. Dużo uwagi poświęcił jej Mickiewicz w "Kursie literatur słowiańskich". Chociaż nie zgadzał się z wieloma poglądami Krasińskiego, uznał ją za jeden z najdoskonalszych dramatów romantycznych.
Równie bogaty i wieloplanowy jest "Irydion". Tytułowy bohater umieszczony został w przełomowym czasie historycznym, u schyłku Imperium Rzymskiego w III w. n.e. Stara kultura rzymska właśnie umiera, wdzierają się w nią barbarzyńcy, rodzi się chrześcijaństwo. W ten pełen chaosu świat próbuje ingerować Irydion, Grek powodowany nienawiścią do Rzymian i chęcią zemsty za krzywdy swego kraju. W imię wzniosłych skądinąd uczuć patriotycznych sprzeniewierza się własnym wartościom etycznym, a w końcu zaprzedaje duszę szatanowi. Poczynania Irydiona kończą się klęską m.in. dlatego, że nie przyłączają się do niego chrześcijanie, wybierając drogę miłości ewangelicznej i męczeństwa. W "Irydionie", podobnie jak w "Nie-Boskiej komedii", tragicznie niedoskonałym, cząstkowym racjom historycznym przeciwstawiona jest pełna prawda i racja Opatrzności. Irydion budzi się w XIX w., na arenie Colosseum, miejscu męczeństwa chrześcijan i jest świadkiem walki Anioła i Szatana o swoją duszę. Dalszą drogę wskazuje mu głos Opatrzności, który zsyła go do cierpiącej Polski, aby przez męczeństwo i śmierć wraz z nią dostąpił zmartwychwstania.
Młodzieńczym utworem Krasińskiego jest też powieść historyczna "Agaj-Han", inspirowana romantyczną fascynacją Orientem. Dramat osnuty jest na prawdziwej historii Maryny Mniszkówny, polskiej magnatki, żony kolejno dwu Dymitrów Samozwańców. Tytułowy bohater jest człowiekiem Wschodu namiętnie zakochanym w Marynie. Dla przedstawienia kataklizmów historii, fatalizmu losów bohaterów oraz ich dzikich i gwałtownych uczuć użył Krasiński prozy rytmicznej i wybitnie barwnego, ekspresyjnego języka. Oryginalność stylistyczna utworu zapewniła mu trwałe miejsce w dziejach polskiej powieści historycznej.
Krasiński - poeta był autorem wielu utworów lirycznych, które nie odznaczały się szczególnie na tle bogatej w poezję epoki. Był natomiast autorem poezji filozoficzno-politycznej, która wzbudzała znaczne zainteresowanie i wywoływała polemiki istotne w polskim życiu intelektualnym. W tych późniejszych utworach tragiczny historyczny fatalizm dominujący w dramatach zastąpiony został przez dojrzały mesjanizm i prowidencjalizm chrześcijański. Do najwybitniejszych utworów tego typu należą "Trzy myśli pozostałe po śp. Henryku Ligenzie zmarłym w Morreale 12 kwietnia 1840 r." (wyd. 1840). Krasiński posłużył się tu modnym wówczas chwytem "rękopisu znalezionego". Fabularnym znalazcą i autorem wstępu jest sarmacki szlachcic Mielikowski. Utwór składa się z poematu wierszem "Syn cieniów" i dwu poematów prozą: "Sen Cezary" i "Legenda". Wszystkie trzy głoszą, że przeznaczeniem ludzkości, narodu i człowieka jest śmierć, która poprzedza zmartwychwstanie w Królestwie Bożym. "Syn cieniów" jest poematem historiozoficznym o dojrzewaniu ludzkiego ducha w drodze do doskonałości. "Sen" jest wizją narodu wstępującego za Chrystusem do grobu, aby wraz z Nim przezwyciężyć grób. "Legenda" przedstawia obraz końca świata, na który oczekują narody w Bazylice św. Piotra. Utwór wzbudził zachwyt m.in. Mickiewicza i Norwida.
Podobne treści zawierają także traktat "O stanowisku Polski z Bożych i ludzkich względów" (niewydany za życia poety) i poemat "Resurecturis" (wyd. 1851). Pełnym wykładem mesjanizmu Krasińskiego jest poemat "Przedświt" (wyd. bezimiennie 1843). Wątek filozoficzny splata się tu z wątkiem miłosnym: narrator - wygnaniec spędza szczęśliwe dni w idealnej scenerii z idealną kobietą (echa romansu z Delfiną Potocką) i przeżywa mistyczną wizję przeznaczenia Polski. Męczeński naród z woli Opatrzności ma poprowadzić ludzkość do urzeczywistnienia idei religijnej w świecie polityki, do duchowego zmartwychwstania. Rozmowy z duchami wielkich przodków, a szczególnie z duchem hetmana Stefana Czarnieckiego mają przekonać, że przewodzić wybranemu narodowi może tylko szlachta, zasłużona w przeszłości i niosąca w przyszłość wartości duchowe.
Mesjanizm narodowo-klasowy Krasińskiego wielokrotnie wywoływał sprzeciw Słowackiego. Prawdziwy pojedynek poetycki obu wizjonerów odbył się z powodu "Psalmów przyszłości". "Psalm wiary", "Psalm nadziei" i "Psalm miłości" opublikował Krasiński w 1845 roku. Pierwszy był powtórzeniem wizji mesjanicznego przeznaczenia Polski. Drugi zapowiadał rychłą powszechną przemianę. Trzeci zawierał polemikę z ideologią rewolucyjną i nawoływał do solidaryzmu narodowego. Szczególnie na ten ostatni zareagował Słowacki w "Odpowiedzi na psalmy przyszłości". Potępił jako bezzasadne lęk poety-arystokraty przed ludem i gloryfikację szlachty. Dalszy ciąg polemiki sprowokowała historia. Po tzw. rzezi galicyjskiej, kiedy to chłopi wystąpili zbrojnie przeciwko szlachcie, opublikował Krasiński "Psalm żalu" i "Psalm dobrej woli", w których wyrażał gorzką satysfakcję, że to jemu rzeczywistość przyznała rację, a także prosił Boga o zwycięstwo solidaryzmu i braterskiej miłości. Pojedynek dwu mesjanistów miał duży oddźwięk społeczny. Ich wizje stały się symbolami dla środowisk zachowawczych i demokratycznych. Frazeologia poetów weszła na długo do języka polemik politycznych ("z szlachtą polską polski lud", "Duch - wieczny rewolucjonista").
Krasiński jako pisarz, filozof i ideolog odegrał ważną rolę w polskim życiu intelektualnym i zachowuje znaczące miejsce w historii kultury narodowej. Dziś żywe są przede wszystkim jego dramaty, szczególnie "Nie-Boska komedia". Jej bogactwo i wieloznaczność daje reżyserom wiele możliwości interpretacyjnych. Teatr współczesny posiada też dostateczne środki techniczne, aby sprostać jej wymaganiom inscenizacyjnym. Utwory Krasińskiego były tłumaczone na wiele języków obcych; najczęściej, bo na kilkanaście, właśnie "Nie-Boska komedia". Wystawiano ją m.in. w Pradze, Budapeszcie i Wiedniu. Najciekawsze polskie inscenizacje stworzyli: Arnold Szyfman (Warszawa 1920), Leon Schiller (Warszawa 1926, Łódź 1938), Bohdan Korzeniewski (Warszawa 1959), Konrad Swinarski (Kraków 1965), Adam Hanuszkiewicz (Warszawa 1969), Jerzy Grzegorzewski (Warszawa 2002). Muzykę do dramatu pisali wybitni kompozytorzy, m.in. Ludomir Różycki, Jan Maklakiewicz, Grażyna Bacewicz, Krzysztof Penderecki.
Także "Irydion" miał wiele ciekawych wcieleń teatralnych (m.in. Kraków 1902, Warszawa 1913, Kraków 1958, Warszawa 1966, Łódź 1970). W dawnym majątku rodowym Krasińskich w Opinogórze znajduje się obecnie Muzeum Romantyzmu.
Autor: Halina Floryńska-Lalewicz, polonistka, historyk idei, styczeń 2004
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz